Gujarat Board Textbook Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 11 वेदितव्यानि मित्राणि
Gujarat Board Textbook Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 11 वेदितव्यानि मित्राणि
GSEB Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 11 वेदितव्यानि मित्राणि
वेदितव्यानि मित्राणि Introduction:
There is a fable of a cat and a mouse in अपद्धर्मपर्व of the महाभारत. The mouse and the cat get trapped in the net spread by the hunter. With the help of each other they managed to escape. Later the cat calls the mouse to come out of its hole to make friends with the cat. The verses in this lesson are from the reply of the mouse. “Time or circumstances made us friends then. Now the time is different, circumstances have changed. So I am not a fool to accept your offer of friendship, says the mouse. The great sage भीष्म ship is altogether a different matter though some of the points are common.
वेदितव्यानि मित्राणि Prose-order, Translation and Glossary:
वेदितव्यानि मित्राणि विज्ञेयाश्चापि शत्रवः। ।
एतत् सुसूक्ष्मं लोकेऽस्मिन् दृश्यते प्राज्ञसम्मतम्॥1॥
Prose-order : मित्राणि वेदितव्यानि शत्रवः च अपि विज्ञेयाः। अस्मिन् लोके एतत् प्राज्ञसम्मतम् सुसूक्ष्मम् दृश्यते।
Translation : Friends should be well examined, Foes also should be well studies. (A task like) this is regarded (lit seen) as a very difficult one by even the learned.
Glossary : वेदितव्यानि – worthy of knowing, should be known, adjective of the noun ‘मित्राणि’; विद् (2P) causal potential passive participle, (प्रेरक विध्यर्थ कर्मणि कृदन्त), neuter nominative – accusative-vocative plural, yra: – fe4a:, enemies, fastet: – worthy to be known, should be known; वि + ज्ञा (9U) potential passive participle (कर्मणि विध्यर्थक कृदन्त), masculine nominative plural, अस्मिन् लोके – in this world, प्राज्ञसम्मतम् – प्राज्ञानाम् सम्मतम् – षष्ठी तत्पुरुष समास (or प्राज्ञैः सम्मतम् – तृतीया तत्पुरुष) approved/agreed upon by the intelligent persons, सुसूक्ष्मम् – very subtle (difficult to understand), दृश्यते – दृश् (1P) passive present tense (कर्मणि लट् लकार) third person singular, is seen.
शत्रुरूपा हि सुहदो मित्ररूपाश्च शत्रवः।
सन्धितास्ते न बृध्यन्ते कामक्रोधवशं गताः॥2॥
Prose-order : शत्रुरूपाः हि सुहृदः, मित्ररूपाः च शत्रवः, कामक्रोधवशम्, गताः सन्धिताः ते न बृध्यन्ते।
Translation : Friends assume the guise of foes, and foes assume the guise of friends, when compacts of friendship are formed. It is difficult for the parties to understand whether the other parties are really moved by desire or anger.
Glossary : शत्रुरूपाः – in the disguise of foes, adjective of the noun ‘सुहृदः’, कामक्रोधवशम् गताः – moved by the desire and anger काम च क्रोधः च, कामक्रोधौ, तयोः वशम् कामक्रोधवशम् – षष्ठी तत्पुरुष, give way to the desire and anger, सन्धिताः – compacts are formed, ते – they, stands for ‘शत्रवः and सृहद’ in the first line, न बृध्यन्ते are not understood.
नास्ति जातु निपुर्नाम मित्रं नाम न विद्यते।
व्यवहाराच्च जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा।।3।
Prose-order : जातु रिपुः नाम न अस्ति, मित्रम् नाम न विद्यते। व्यवहारात् च मित्राणि तथा रिपवः जायन्ते।
Translation : Really speaking, there is no such thing as an enemy or a friend. Persons become friends as well as enemies due to (force of) circumstances.
Glossary : जातु – at all, possibly, proper. This is an indeclinable, रिपुः – enemy, नाम – certainly. This is an indeclinable, विद्यते – अस्ति is, व्यवहारात् – due to (the force of), behaviour of circumstance, जायन्ते – (they) become, verb of the subject ‘मित्राणि रिपवः च’।
यो यस्मिन् जीवति स्वार्थं पश्येत् पीडां न जीवति।
स तस्य मित्रं तावत् स्याद् यावन स्याद् विपर्ययः।4।।
Prose-order : यस्मिन् जीवति (सति) यः स्वार्थं पश्येत, (यस्मिन् न) जीवती (सति) पीडाम् पश्येत् सः विपर्ययः न स्यात् तावत् तस्य मित्रम् स्यात्।
Translation : He who (2:) regards his own interests ensured (स्वार्थम् ) as long as another person lives and thinks them endangered ( पीडाम् ) when the other person cease to live takes that other person as friend so long as there is no change or reversal (in this state of things).
Glossary: य : – who, any person who, यस्मिन् जीवति (सति) – as long as he lives, स्वार्थम् – (his) own interest, पश्येत् – will see/regard, यस्मिन् न जीवति – who does not live/cease to live, पीडाम् – trouble, self-interest, endangered/suffered, यावत् – तावत् so long as, विपर्ययः – change, reversal.
मित्रं च शत्रुतामेति कस्मिश्चत् कालपर्यये।
शत्रुश्च मित्रतामेति स्वार्थो हि बलक्तरः॥5॥
Prose-order : कस्मिंश्चित् कालपर्यये मित्रम् च शत्रुताम् एति, शत्रुः च मित्रताम् एति। स्वार्थः हि बलक्तरः (भवति)।
Translation : When the time (circumstances) changes a friend becomes an enemy and an enemy becomes a friend. Indeed self-interest is more powerful.
Glossary : कस्मिश्चत् कालपर्यये – in a certain change of time, यदा कश्चित् कालपर्ययः (जायते) तदा – when the time changes. This is the construction of सति सप्तमी (locative absolute), कालपर्ययः – कालस्य पर्ययः – षष्ठी तत्पुरुष समास, मित्रम् शत्रुताम् एति – मित्रम् शत्रुः भवति, a friend becomes a foe, शत्रुः मित्रताम् एति – शत्रुः मित्रम् भवति a foe becomes a friend, हि – indeed, this is an indeclinable, बलवत्तरः – more powerful.
तन्मित्रं कारणं सर्वं विस्तरेणापि मे शृणु।
कारणात् प्रियतामेति द्वेष्यो भवति कारणात्।।6।।
Prose-order: (हे) मित्र, तत् में सर्वम् कारणम् अपि विस्तरेण शृणु। कारणात् प्रियताम् एति, द्वेष्यः कारणात् भवति।
Translation : O friend, listen to my whole reason in detail. It is because of some cause that any one becomes (our) friend. It is because of some cause that anyone becomes (our) enemy.
Glossary:(हे) मित्र – O friend, विस्तरेण – in detail, शृणु – (you) listen, प्रियताम् एति – प्रियः भवति becomes dear/friend, द्वेष्यः – enemy, literally-worthy of hatred.
प्रियो भवति दानेन प्रियवादेन चापरः। मन्त्रहोमजपैरन्यः कार्यार्थ प्रीयते जनः॥7॥
Prose-order : जनः दानेन प्रियः भवति, अपरः च प्रियवादेन (प्रियः) भवति। अन्यः जनः मन्त्रहोमजपैः कार्यार्थम् प्रीयते।
Translation : One becomes dear because of his liberality and another becomes dear for his pleasant words, because of chants, sacrifice and Japa (recitation of divine name). A person is loved for the purpose he serves.
Glossary: दानेन – due to charity/liberality, प्रियवादेन – because of sweet speech, मन्त्रहोमजपैः – मन्त्रः च होमः च जपः च, तैः – इतरेतरद्वंद्व अन्यः, अपरः – other (person), कार्यार्थम् – कार्याय इति/इदम् – चतुर्थी तत्पुरुष समास, for the work, for the purpose.
उत्पन्ना कारणे प्रीतिरासीन्नो कारणान्तरे।
प्रध्वस्ते कारणस्थाने सा प्रीतिर्विनिवर्तते॥8॥
Prose-order : नौ (आवयोः) प्रीतिः कारणे कारणान्तरे उत्पन्ना आसीत्। कारणस्थाने प्रध्वस्ते सा प्रीतिः विनिवर्तते।
Translation: The affection between us arose from a sufficient cause that cause no longer exists. On the other hand, from adequate other reason that affection come to an end.
Glossary: नौ (आवयोः) – of both of us, प्रीतिः – affection, कारणान्तरे – अन्यत् कारणम्, तस्मिन्कर्मधारय समास because of other cause, प्रध्वस्ते कारणस्थाने – यदा कारणस्थनं प्रध्वस्तं तदा this is the locative absolute constructions when the cause is destroyed, i.e., exists no longer, fafiarta – goes back comes to an end.
आत्मरक्षणतन्त्राणां सुपरीक्षितकारिणाम्।
आपदो नोपपद्यन्ते पुरुषाणां स्वदोषजाः॥9॥
Prose-order : आत्मरक्षणतन्त्राणाम् सुपरीक्षितकारिणाम् पुरुषाणाम् स्वदोषजाः आपद: न उपपद्यन्ते।
Translation : Persons who are mindful of protecting themselves and who do their acts after a proper consideration (and survey) do not incur calamities, arising out of their faults.
Glossary : आत्मरक्षणतन्त्राणाम् – आत्मनः रक्षणम्, आत्मरक्षणम् – षष्ठी तत्पुरुष समास आत्मरक्षणस्य तन्त्रम येषाम् ते, तेषाम् – बहुव्रीहि समास, of those who are mindful of protecting themselves, सुपरीक्षितकारिणाम् – who do their acts after proper (सु) consideration and survey (परीक्षित), adjective of ‘पुरुषाणाम्’, स्वदोषजाः – स्वस्य दोषः, स्वदोषः – षष्ठी तत्पुरुष समास, स्वदोषात् जायते इति स्वदोषजाः – उपपद तत्पुरुष समास, occurred as a consequence of own fault, adjective of आपद:’, आपद: – calamities, आपद (feminine noun ending in ) nominative plural. Note: स्वदोषजाः: is like माला: feminine nominative plural since it is the adjective of ‘आपदः’, नोपपद्यन्ते – न + उपपद्यन्ते do not incur.
शत्रून सम्यग् विजानाति दुर्बला ये बलीयसः।
न तेषां चाल्यते बुद्धिः शास्त्रार्थकृतनिश्चया॥10॥
Prose-order: ये दुर्बला: बलीयसः शत्रून सम्यक् विजानाति (विजानन्ति) तेषाम् शास्त्रार्थकृतनिश्चया बुद्धि: न चाल्यते।
Translation : They that are weak always know their foes who are possessed of greater strength. This understanding firm in the truth of scriptures never loses its steadiness.
Glossary : बलीयसः – possessed of greater strength, बलीयसः – बलवत्तरान् adjective of शत्रून’, सम्यक् – properly, विजानाति – (they) know, ‘विजानन्ति’ is the correct form, विजानाति is called आर्ष रूप (-archaic form) since at is used by sages (ऋषि) in ancient times when proper grammar rules were not formed, शास्त्रार्थकृतनिश्चया – firm (निश्चया) in the truth of scriptures, adjective of the noun, ‘बुद्धि’ न चाल्यते – does not lose its steadiness, does not become unsteady.
GSEB Class 9 Sanskrit वेदितव्यानि मित्राणि Textbook Questions and Answers
1. आङ्ग्लभाषायाम् अनुवादं कृत्वा तयोः अर्थविस्तार बोधं च लिखत –
Translate in english of the following slokas and explain it.
1. शत्रुरूपा हि सुहृदो मित्ररूपाश्च शत्रवः।
सन्धितास्ते न बुध्यन्ते कामक्रोधवशं गताः।।
Translation – Indeed (हि) friends assume the guise of foes, and foes assume the guise of friends when compacts of friendship are formed. It is difficult for the parties to understand whether the other parties.
Expansion of meaning – The great sage भीष्म is explaining to युधिष्ठिर। the reality about friends and foes. According to भीष्म, the persons who seem to be friends (today) may be enemies (tomorrow) and the persons who are enemies may turn into friends later on. The circumstances change and they turn the friends into foes or foes into friends. We do not know at the outset whether it is the desire or anger that has moved the other person.
Moral – On should always be alert and cautious taking into consideration the fact that friends and enemies are mode by the circumstances that keep
2. नास्ति जातु रिपुर्नाम मित्रं नाम न विद्यते।
व्यवहाराच्च जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा।।
Translation – Really speaking, there is no such thing as an enemy or a friend. Persons become friends as well as enemies due to (force of) circumstances.
Expansion of meaning – In a story told by the great sage भीष्म, the mouse and the cat get trapped in the net spread by the hunter. The mouse helps that cat to escape by cutting the net. Later on when the hunter goes away, the cat calls the mouse to make friends with it. In the changed circumstances the mouse cannot trust the cat.
This shows clearly the role of circumstances in making a person a friend or an enemy. Moral – Two person become friends when they have common interest. When the circumstances change, they become enemies. Neither friendship or enmity is permanent.
2. अधोदत्तानां प्रश्नानाम् उतराणि संस्कृतभाषायां लिखत –
Write answers of the following questions in Sanskrit
1. शत्रुमित्रविषये किं कर्तव्यम्?
(क) शत्रवः जेतव्याः मित्राणि च रक्षितव्यानि
(ख) शत्रवः हन्तव्या मित्राणि च कर्तव्यानि
(ग) शत्रवः विज्ञेयाः मित्राणि च वेदितव्यानि
(घ) शत्रवः वशीकर्तव्याः मित्राणि च आमन्त्रितव्यानि
उत्तरम्:
(ग) शत्रवः विज्ञेयाः मित्राणि च वेदितव्यानि
2. व्यवहारात् के जायन्ते?
(क) प्राणिनः
(ख) पक्षिणः
(ग) सर्वेजीवाः
(घ) मित्राणि रिपव: च.
उत्तरम्:
(घ) मित्राणि रिपव: च.
3. शत्रुः कदा मित्रताम् एति?
(क) अन्तसमये
(ख) कालपर्यये
(ग) स्वार्थकारणे
(घ) धनलाभे
उत्तरम्:
(ख) कालपर्यये
4. कार्यार्थ कः प्रीयते?
(क) कोऽपि जन:
(ख) पशुः
(ग) विहगः
(घ) दानवः
उत्तरम्:
(क) कोऽपि जन:
5. स्वार्थो हि ………………… भवति। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) बलम्
(ख) बलवत्
(ग) बलीयसः
(घ) बलवत्तरे:
उत्तरम्:
(घ) बलवत्तरे:
6. ………………….. तत् सर्वं मत्तः त्वं शृणु। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) विस्तरम्
(ख) विस्तरेण
(ग) विस्तराय
(घ) विस्तरात्
उत्तरम्:
(ख) विस्तरेण
3. अधोदत्तानां शब्दानां समानार्थकान् शब्दान् (पर्यायशब्दान्) लिखत –
Choose synonyms of the following words.
1. ‘शत्रवः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) सुहदः
(ख) मित्राणि
(ग) रिपवः
(घ) दोषजाः
उत्तरम्:
(ग) रिपवः
2. ‘प्रियवादः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) मधुरभाषी
(ख) प्रियंवचनम्
(ग) इष्टावाणी
(घ) मिष्टवक्ता
उत्तरम्:
(ख) प्रियंवचनम्
3. ‘द्वेष्यः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) अमित्रम्
(ख) रिपुः
(ग) द्वेषपात्रम्
(घ) दुर्गुणः
उत्तरम्:
(ग) द्वेषपात्रम्
4. ‘जातु’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द : क:?
(क) गच्छतु
(ख) आयातु
(ग) कदा
(घ) कदापि, कदाचित्
उत्तरम्:
(घ) कदापि, कदाचित्
5. ‘आपदः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) विपत्ति
(ख) सम्पत्तिः
(ग) सम्पदः
(घ) विपदः
उत्तरम्:
(घ) विपदः
अधोदत्तानां शब्दानां विरुद्धार्थकः शब्दान् लिखत –
Choose antonyms of the following words.
1. ‘मित्राणि’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्दः कः?
(क) सुहृदः
(ख) अरातयः, अरयः
(ग) वयस्याः
(घ) रिपुः
उत्तरम्:
(ख) अरातयः, अरयः
2. ‘जायन्ते’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थक: शब्दः कः?
(क) गच्छन्ति
(ख) भवन्ति
(ग) म्रियन्ते
(घ) विद्यन्ते
उत्तरम्:
(ग) म्रियन्ते
3. ‘स्वार्थः’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्दः कः?
(क) नि:स्वार्थः
(ख) अस्वार्थः
(ग) परमार्थः
(घ) परकीयार्थः
उत्तरम्:
(ख) अस्वार्थः
4. ‘विस्तरेण’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्दः कः?
(क) सविस्तरम्
(ख) तत्त्वेन
(ग) संक्षिप्तम्
(घ) संक्षेपेण
उत्तरम्:
(घ) संक्षेपेण
5. ‘दुर्बला’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्दः कः?
(क) अशक्ता
(ख) बलहीना
(ग) सबला
(घ) शक्तिमान्
उत्तरम्:
(ग) सबला
5. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve sandhis.
1. ‘विज्ञेयाश्चपि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) विज्ञेया + चापि
(ख) विज्ञेयाः + च + अपि
(ग) विज्ञेय + चापि
(घ) विज्ञेया + च + अपि
उत्तरम्:
(ख) विज्ञेयाः + च + अपि
2. ‘सन्धितास्ते’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) सन्धि + तास्ते
(ख) सन्धित + ते
(ग) सन्धिताः + ते
(घ) सन्धित + आस्ते
उत्तरम्:
(ग) सन्धिताः + ते
3. ‘प्रीतिरासीन्नो’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) प्रीतिः + आसीत् + नौ
(ख) प्रीति + रासीन् + नौ
(ग) प्रीति+ + आसी + नौ
(घ) प्रीति + आसीद् + नौ
उत्तरम्:
(क) प्रीतिः + आसीत् + नौ
4. ‘नोपपद्यन्ते’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) नो + पपद्यते
(ख) न + उपपद्यन्ते
(ग) न + ओपपद्यते
(घ) न + उप + पद्यते
उत्तरम्:
(ख) न + उपपद्यन्ते
GSEB Class 9 Sanskrit वेदितव्यानि मित्राणि Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत
Choose suitable answers from the given alternatives.
1. कस्मात् मित्राणि रिपवः च जायन्ते?
(क) शास्त्रज्ञानात्
(ख) व्यवहारात्
(ग) दैवात्
(घ) बुद्धिबलात्
उत्तरम्:
(ख) व्यवहारात्
2. प्रध्वस्ते कारणस्थाने सा प्रीतिः ………………….”। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) विनिवर्तते
(ख) जायते
(ग) वर्धते
(घ) दृश्यते
उत्तरम्:
(क) विनिवर्तते
3. आत्मरक्षणतन्त्राणां पुरुषाणां किं न उपपद्यते?
(क) आपत्तिः
(ख) सुखम्
(ग) सम्पत्तिः
(घ) स्वार्थम्
उत्तरम्:
(क) आपत्तिः
4. शत्रुमित्रसम्बन्धे क: बलवत्तर:?
(क) स्वदोषः
(ख) स्वार्थ:
(ग) प्रियालापः
(घ) लोक:
उत्तरम्:
(ख) स्वार्थ:
5. मित्रं कदा शत्रुताम् एति?
(क) भग्यक्षये
(ख) मत्युकाले
(ग) कालविपर्यये
(घ) धनागमे
उत्तरम्:
(ग) कालविपर्यये
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् संस्कृतभाषया उत्तर लिखत –
Write answers of the given questions into Sanskrit.
1. किंरूपाः सुहृदः शत्रवः च?
उत्तरम्:
सुहृदः शत्रुरूपाः शत्रवः च मित्ररूपाः भवन्ति।
2. मित्राणि रिपवः च कथं जायन्ते?
उत्तरम्:
मित्राणि रिपवः च व्यवहारात् जायन्ते।
3. जनः कस्मात् प्रियताम् एति?
उत्तरम्:
जनः कारणात् प्रियताम् एति।
4. कीदृशानां पुरुषाणाम् आपदः न उपपद्यन्ते?
उत्तरम्:
आत्मरक्षणतन्त्राणाम् सुपरीक्षितकारिणाम् पुरुषाणाम् आपद: न उपपद्यन्ते।
5. यः शत्रून सम्यग् विजानाति तस्य किं भवति?
उत्तरम्:
यः शत्रून सम्यग् विजानाति तस्य शास्त्रार्थकृतनिश्चयां बुद्धिः दुर्बला अपि न चाल्यते।
3. समास प्रकारं लिखत –
1. प्राज्ञसम्मतम् – प्राज्ञानाम् सम्मतम्-षष्ठी तत्पुरुष समास
2. कालपर्यये – कालस्य पर्ययः, तस्मिन्-षष्ठी तत्पुरूष समास
3. कामक्रोद्यौ – कामः च क्रोधः च – इतरेतर द्वन्द्व समास
4. मन्त्रहोमजपैः – मन्त्रः च होमः च जपः च, तैः इतरेत द्वंन्द्व समास
4. उदाहरणानुसारं शब्दरूपैः रिक्तस्थानानि पूरयत
Fill in the blank by word form according to example.
5. उदाहरणानुसारं प्रदत्तान् शब्दान् आधृत्य वाक्यरचनां कुरुत –
Construct sentences by using given words according to example.
उदाहरणम् – Children are eating fruits. (बाल, फल, खाद्)
Answer:
बालाः फलानि खादान्ति।
1. Meghna drinks water. (मेघना, जल, पा पिब्)
Answer:
मेघना जलं पिबति।
2. Adhish reads a book. (अधीश, पुस्तक, पठ्)
Answer:
अधीशः पुस्तकं पठति।
3. A snake goes into the hole. (सर्प, बिल, गम्-गच्छ)
Answer:
सर्पः बिलं गच्छति।
4. Anila calls Amit. (अनिला, अमित, आ + हे – हृय्)
Answer:
अनिला अमितम् आहृयति।
5. Aarsh bows to Guru. (आर्ष, गुरु, नम्)
Answer:
आर्षः गुरुम् नमति
6. मातृभाषाम् उत्तर लिखत –
Write answer in mother tounge.
1. What according to the composer of the Mahabharata is the reason of becoming a foe (enemy) or a friend?
Answer:
According to the composer of the Mahabharata, a person becomes a foe or friend due to transaction or dealing with one another.
2. Why does a friend become an enemy (foe)?
Answer:
When the time (circumstances) changes, even a friend becomes an enemy due to selfishness.
3. Whose mind (intellect) is not disturbed even in difficulties?
Answer:
The mind (intellect) of the persons who know their enemies perfectly and whose intellect is guided by scriptures is not disturbed even in difficulties.
7. श्लोकपूर्तिं कुरुत –
Fill blanks by completing slokas.
1. नास्ति ज्ञातु ……………….. रिपवस्तथा।।
उत्तरम्:
नास्ति जातु रिपुर्नाम मित्रं नाम न विद्यते। व्यवहाराच्च जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा।।
2. आत्मरक्षणतन्त्राणां …………………. स्वदोषजाः।।
उत्तरम्:
आत्मरक्षणतन्त्राणां सुपरीक्षितकारिणाम। आपदो नोपपद्यन्ते पुरूषाणां स्वदोषजाः।।
The Complete Educational Website