KSEEB Solutions for Class 9 Sanskrit नंदिनी Chapter 14 कारकाणि विशेषव्या-करणांशाश्च
KSEEB Solutions for Class 9 Sanskrit नंदिनी Chapter 14 कारकाणि विशेषव्या-करणांशाश्च
Karnataka State Syllabus Class 9 Sanskrit नंदिनी Chapter 14 कारकाणि विशेषव्या-करणांशाश्च
कारकाणि विशेषव्या-करणांशाश्च Questions and Answers, Summary, Notes
पीठिका
यत् क्रियान्वयी तत् कारकम्’ । यत् सुबन्तं वाक्ये क्रियया सह अन्वयं प्राप्नोति तत् कारकम् । कारकेषु षट् भेदाः सन्ति ।
Karaka (syntax) is that which governs the verbs. That which makes action is called as karaka. The karaka is of six kinds.
उदाहरणम्
विशेषव्याकरणांशाः
विभक्तिः द्विविधा कारकविभक्तिः, उपपदविभक्तिश्चेति । केषाञ्चन अव्ययानां योगे नामपदानां विभक्तिपरिवर्तनं भवति । इदमेवउपपदविभक्तिः इति कथ्यते । उपपदविभक्तिरेव विशेषव्याकरणांश: इत्यभिधीयते ।
Cases (Vibhakti) are two kinds, they are karaka and up pada. When the indeclinables (Avyaya) are used in a sentence, then the case of the noun will be changed. This is called उपपद. उपपदs are also called as विशेषव्याकरणांश’s.
१. अभितः, परितः, उभयतः, प्रति इत्यादीनां अव्ययानां योगे तत्सम्बद्धं पदं द्वितीयाविभक्त्यन्तं भवति ।
When the indeclinables – अभितः, परितः, उभयतः, and प्रति are used in a sentence, then the noun will be in द्वितीयाविभक्त्यन्तं ।
उदा :
- कृष्णं अभितः गोपिकाः नृत्यन्ति ।
- शाला परितः मार्गाः सन्ति ।
- नगरेषु मार्गम् उभयतः आपणानि सन्ति ।
- कौसल्या विद्यालयं प्रति गच्छति ।
२. ‘सह, साकम्, समम्, सार्धम्, अलम् ऐतषां योगे तत्सम्बद्धं पदं तृतीयाविभक्त्यन्तं भवति ।
सह-साकम्-समम्-सार्धम्-अलम् तृतीयाविभक्ति ।
सह, साकम्, समम्, सार्धम् When these indeclinables are used in a sentence, then the noun will be in तृतीयाविभक्त्यन्तं।
उदाहरणम्
- रामेण सह / साकम् / समम् / सार्धम् सीता वनम् अगच्छत्।
- अलं विवादेन ।
३. नमः, स्वस्ति, स्वहा इत्यादीनां योगे तत्सम्बद्धं पदं चतुर्थीविभक्त्यन्तं भवति ।
When the word is used in a sentence, then the noun will be in नमः-स्वस्ति-स्वाहा or चतुर्थीविभक्ति ।
उदाहरणम्
- श्रीनिवासाय नमः ।
- मित्राय स्वस्ति ।
- इन्द्राय स्वाहा ।
४. प्राक्-बहिः आरभ्य इत्यादीनां योगे तत्सम्बद्धं पदं पञ्चमी विभक्त्यन्तं भवति ।
When these indeclinables प्राक् – बहिः आरभ्य are used in a sentence, then the noun will be in पञ्चमीविभक्ति ।
४. ‘विना’ इति अव्ययस्य योगे द्वितीया, तृतीया, पञ्चमीविभक्त्यन्तं वा भवति।
When the word ‘विना’ is used in a sentence, then the noun will be in द्वितीया-तृतीया or पञ्चमीविभक्ति ।
अभ्यासः
I. एकवाक्येन उत्तरं लिखत ।
प्रश्न 1.
कारकं नाम किम् ?
उत्तरम्
यत् क्रियया सह अन्वयं सम्बन्धं प्राप्नोति तत् कारकम् ।
प्रश्न 2.
का विभक्तिः कारकं न भवति ?
उत्तरम्
षष्ठीविभक्तिः कारकं न भवति ।
प्रश्न 3.
‘विना’ इति अव्यययोगे का: विभक्त्यः भवन्ति ?
उत्तरम्
‘विना’ इति अव्यययोगे द्वितीया-तृतीया अथवा पञ्चमी विभक्त्यः भवन्ति ।
II. वाक्यदोष परिहरत ।
प्रश्न 1.
भोजनस्य प्राक् हस्तपादौ प्रक्षालय ।
उत्तरम्
भोजनात् प्राक् हस्तपादौ प्रक्षालय ।
प्रश्न 2.
नगरस्य अभितः ग्रामाः सन्ति ।
उत्तरम्
नगरं अभितः ग्रामाः सन्ति ।
प्रश्न 3.
मित्रं स्वस्ति ।
उत्तरम्
मित्राय स्वन्ति ।
प्रश्न 4.
तक्रस्य विना भोजन नास्ति ।
उत्तरम्
तर्कविना भोजनं नास्ति ।
III. चतुर्थपदं लिखत ।
- चतुर्थी – सम्प्रदानम् : सप्तमी- अधिकरण ।
- कर्मकारकम् – द्वितीया : अपादानम् – पञ्चमी ।
- नमः – चतुर्थीविभक्तिः : सार्धम् – तृतीयाविभक्तिः ।
IV. वाक्यं रचयत ।
- परितः = शालां परितः वृक्षाः सन्ति ।
- सह = कृष्णेन सह राधा आगच्छति ।
- बहिः = गृहात् बहिः उद्यानं वर्तते ।
- नमः = श्री आञ्जनेयाय नमः ।
V. अत्र कारकाणि निर्दिशत ।
1. भीमः बकासुरं हन्ति ।
भीमः = कर्तृकारकम्, बकासुरम् = कर्मकारकम्
2. सीता अशोकवने आसीत् ।
सीता = कर्तृकारकम्, अशोकवने = अधिकरणकारकम्
3. आकाशात् बृष्टिः भवति ।
आकाशात् = अपादानकारकम्, बृष्टिः = कर्तृकारकम्
4. सूर्याय अयं ददाति ।
सूर्याय = संप्रदानकारकम्, अर्घ्य – कर्मकारकम्
VI. लघूत्तरं लिखत ।
प्रश्न 1.
कति कारकाणि सन्ति ? तानि कानि?
उत्तरम्
कारकाणि षट् । तानि – कर्तृकारकम्, कर्मकारकम्, करणकारकम्, संप्रदानकारकम्, अपादानकारकम्, अधिकरणकारकम्।
इतरप्रश्नाः
I. विभक्तीनां नामानि लिखत ।
- प्रथमा विभक्तिः
- संबोधन प्रथमा विभक्तिः
- द्वितीया विभक्तिः
- तृतीया विभक्तिः
- चतुर्थी विभक्तिः
- पञ्चमी विभक्तिः
- षष्ठी विभक्तिः
- सप्तमी विभक्तिः
The Complete Educational Website