MP Board Class 11th General Hindi व्याकरण समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द
MP Board Class 11th General Hindi व्याकरण समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द
MP Board Class 11th General Hindi व्याकरण समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द
प्रश्न 1.
समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द से क्या समझते हैं? उदाहरण सहित समझाइए।
उत्तर-
हिन्दी में ऐसे अनेक शब्द प्रयुक्त होते हैं जिनका उच्चारण मात्रा या वर्ण के हल्के हेर-फेर के सिवा प्रायः समान होते हैं, किन्तु अर्थ में भिन्नता होती है, उन्हें समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द या युग्म शब्द कहा जाता है।
इनके उदाहरण इस प्रकार हैं-
1. अंस = कंधा
अंश = भाग
2. अग = जड़, अगतिशील
अघ = पाप
3. अनल = आग
अनिल = वायु
4. अन्न = अनाज
अन्य = दूसरा
5. अपेक्षा = तुलना में, आवश्यकता
उपेक्षा = अवहेलना
6. अलि = भौंरा
आली = सखी
7. अवलम्ब = सहारा
अविलम्ब = शीघ्र
8. अविराम = निरंतर
अभिराम = सुन्दर
9. आकर = खान
आकार = रूप
10. आदि = आरंभ
आदी = अभ्यस्त
11. आवरण = ढकना
आभरण = अलंकरण
12. आहत = घायल
आहट = आवाज
13. आहुत = हवन किया गया
आहूत = निमंत्रित
14. उद्योत = प्रकाश
उद्योग = प्रयत्न
15. उद्धार = मुक्ति
उधार = ऋण
16. कर्म = काम
क्रम = बारी, सिलसिला
17. कलि = कलयुग
कली = फूल की कली
18. कन = वंश
कुल = किनारा
19. कोप = खजाना
कोस = दूरी का माप (दो मील)
20. क्षति = हानि
क्षिति = पृथ्वी
21. गृह = घर
ग्रह = तारे (बुध, शुक्र आदि)
22. चरम = अंतिग।
चर्म = खाल
23. चीर = वस्त्र
चीड़ = एक वृक्ष का नाम
24. छात्र = विद्यार्थी.
क्षात्र = क्षत्रिय-संबंधी
25. जलज = कमल
जलद = बादल
26. तरणि = सूर्य
तरणी = नाव
27. दूत = संदेश पहुँचाने वाला
द्यूत = जुआ
28. नगर = शहर
नाग = सर्प हाधी
29. निर्वाण = मुक्ति
निर्माण = रचन
30. नीड़ = घोंसला
नीर = पानी
31. पानी = जल
पाणि = हाथ
32. पालतू = पाला हुआ
फालतू = व्यर्थ
33. पुरुष = आदमी
परुष = कठोर
34. प्रणाम = नमस्कार
प्रमाण = सबूत
35. प्रवाह = बहाव
प्रभाव = असर
36. प्रसाद = देवता को चढ़ाया भोग, कृपा
प्रासाद = महल
37. बात = कथन
वात = वायु
38. बेर = एक फल
बैर = शत्रुभाव
39. मध्य = बीच
मद्य = शराब
40. मनोज = कामदेव
मनोज्ञ = सुन्दर
41. मूल = जड़
मूल्य = कीमत
42. याम = पहर
जाम = प्याला
43. रीति = प्रथा
रीती = खाली
44. रेखा = पंक्ति
लेखा = हिसाब
45. लक्ष्य = निशाना
लक्ष = लाख
46. वसन = वस्त्र
व्यसन = कुटेव
47. शुक्ल = स्वच्छ, सफेद
शुल्क = फीस
48. शूर = योद्धा
सूर = सूरदास, अंधा
49. संकर = मिश्रित
शंकर = शिव
50. सकल = पूरा
शकल = टुकड़ा
51. सर = तालाब
शर = बाण
52. सुत = बेटा
सूत = सारथी, कच्चा धागा
53. स्वेद = पसीना
श्वेत = सफेद
54. हर = शिव
हरि = विष्णु
समरूपी भिन्नार्थक शब्द-



