Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit अभ्यास 6 विसर्ग सन्धि-परिचयः
Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit अभ्यास 6 विसर्ग सन्धि-परिचयः
Gujarat Board Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 6 विसर्ग सन्धि-परिचयः
GSEB Class 10 Sanskrit विसर्ग सन्धि-परिचयः Additional Important Questions and Answers
1. समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत –
- कपिः + चलति – कपिर्चलित / कपिश्चलति। ………..
- प्रथमः + नाम – प्रथमो नाम/ प्रथमोऽनाम ………..
- इतः + ततः – इतस्ततः। इतश्ततः ………..
- दु: + कर्म — दश्कर्म + दुष्कर्म ………..
- शिवः + अवदत् – शिवावदत् । शिवोऽवदत् ………..
- मुनिः + आगच्छति – मुनिरागच्छति / मुनिरगच्छित ………..
- मनः + रथः – मनरथः / मनोरथः ………..
- छात्र + अयम् – छात्रोऽयम् / छात्रायम् ………..
उत्तरम्:
- कपिश्चलति
- प्रथमो नाम
- इतस्ततः
- दुष्कर्म
- शिवोऽवदत्
- मुनिरागच्छति
- मनोरथः
- छात्रोऽयम्।
2. सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत –
- भोजो नाम – “………” + नाम।
- कीटोऽपि – “……… + अपि।
- धनुष्टङ्कारः – “……..” टङ्कारः।
- नमस्कारः – नमः + “………” ।
- महापुरुषैरपि । – “……..” + अपि।
- कैश्चत् – कैः + “……….” ।
- शिविर्जयति – “……….” + जयति।
- वर्षयोरुपरान्तम् – वर्षयोः + “………” ।
उत्तराणि:
- भोजः
- कीटः
- धनुः
- कारः
- महापुरुषैः
- चित्,
- शिविः
- उपरान्तम्।
3. अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत
(1) बालो गच्छति।
………….. + …………
(2) निष्कपटः जनः शोभते।
………….. + …………
(3) मन्दबुद्धिः सेवकः स्वामिनः मतस्तापस्य कारणमभवत्।
………….. + ………….
(4) अध्यापकः उत्तमं छात्रं पुरस्करोति।
………….. + …………
(5) छात्रः तपोवनम् गच्छति
………….. + …………
(6) पितुरिच्छा वर्तते।
………….. + ………….
उत्तराणि
- बाल: + गच्छति
- निः + कपटः
- मनः + तापस्य
- पुरः + करोति
- तपः + वनम्
- पितु: + इच्छा।
4. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धि विच्छेदं कृत्वा लिखत
- अहो! तत्र क्रीडितुम् भानुरपि।
- अद्य तस्योपदेशस्य सारः अस्ति ‘दानेन तुल्यो निधिरास्ति नान्यः’।
- कीटोऽपि सुमनःसङ्गाद् आरोहति सतां शिरः।
- ते नरा धन्याः सन्ति।
- हरिश्चलति।
- कपी इतस्ततः भ्रमतः।
- दिल्लीश्वरो वा जगदीश्वरो वा
- वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
उत्तरम्:
- भानुः + अपि
- निधिः + अस्ति
- कीटः + अपि
- नरा: + धन्याः
- हरिः + चलति,
- इतः + ततः
- दिल्लीश्वरः + वा
- वाक्पटुः + धैर्यवान्।
5. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धिं कृत्वा लिखत –
- सः + अपि महा सहगमिष्यति।
- तेन सह श्यामः + अपि अस्ति।
- तत्र गङ्गायाः + तटे एकः प्राचीनः विशालः वटः अस्ति।
- समधे नमः + ते।
- श्यामस्य हृदयं निः + छलम् अस्ति।
- रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
- मेघः + गर्जति।
- वने मृगाः + चरन्ति।
उत्तरम्:
- भानुः + अपि
- निधिः + अस्ति
- कीटः + अपि
- नरा: + धन्याः
- हरिः + चलति,
- इत: + ततः
- दिल्लीश्वरः + वा
- वाक्पटुः + धैर्यवान्।
5. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धिं कृत्वा लिखत
- सः + अपि महा सहगमिष्यति।
- तेन सह श्यामः + अपि अस्ति।
- तत्र गङ्गायाः + तटे एकः प्राचीनः विशालः वटः अस्ति।
- समधे नमः + ते।
- श्यामस्य हृदयं निः + छलम् अस्ति।
- रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
- मेघः + गर्जति।
- वने मृगाः + चरन्ति।
उत्तरम्:
- सोऽपि
- श्यामोऽपि
- गङ्गायास्तटे
- नमस्ते
- निरछलम्
- रामश्च
- मेघोगर्जति
- मृगाश्चरन्ति
6. स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्धं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत
1. हरिश्चलति विद्यालयं प्रति।
(क) हरिश् + चलति
(ख) हरिस् + चलति
(ग) हरिः + चलति
(घ) हरिर् + चलति।
उत्तरम्:
(ग) हरिः + चलति
2. कपिः इतस्ततः भ्रमतः।
(क) इत + ततः
(ख) इतस् + ततः
(ग) इतः + ततः
(घ) इतर् + ततः।
उत्तरम्:
(ग) इतः + ततः
3. स विशालं भवनम् दृष्ट्वा विस्मितः अभवत् ।
(क) सा + विशालं
(ख) सः + विशालं
(ग) साः + विशालं
(घ) स + विशाला
उत्तरम्:
(ख) सः + विशालं
4. क: स्यात पापतरस्ततः?
(क) पापतरः + ततः
(ख) पापतर + ततः
(ग) पापतरस् + ततः
(घ) पापतरच् + ततः।
उत्तरम्:
(क) पापतरः + ततः
5. अहं देवेन्द्रस्त्वत्समीपम् उपागतः अस्मि।
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीपम्
(ख) देवेन्द्र + त्वत्समीपम्
(ग) देवेन्द्रत् + त्वत्समीपम्
(घ) देवेन्द्रो + त्वत्समीपम्।
उत्तरम्:
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीप
6. मम जनकस्तु प्रतिदिनम् अस्य पाठं करोति।
(क) जनकः + तु
(ख) जनक : + अस्तु
(ग) जनक + अस्तु
(घ) जनकस् + तु।
उत्तरम्:
(क) जनकः + तु
7. परुषां वाचं योऽभ्युदीरयेत्।
(क) यः + अभि + उदीरयेत्
(ख) यः + अभी + उदीरयेत्
(ग) यः + अभ्यु + दीरयेत्
(घ) यो + अभी + ऊदीरयेत्।
उत्तरम्:
(क) यः + अभि + उदीरयेत्
8. पाण्डवास्त्वं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।
(क) पाण्डवाः + त्वं
(ख) पाण्डवास् + त्वं
(ग) पाण्डवास् + वं
(घ) पाण्डवाः + स्त्वं
उत्तरम्:
(क) पाण्डवाः + त्वं
9. वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
(क) परैर् + न
(ख) परैः + न
(ग) परैस् + न
(घ) परैश् + न।
उत्तरम्:
(ख) परैः + न
10. अहं तस्य निग्रह वायोरिव सुदुष्करं मन्ये।
(क) वायोः + इव
(ख) वायोर् + इव
(ग) वायोस् + इव
(घ) वायो + रिव।
उत्तरम्:
(क) वायोः + इव
7. स्थूलपदेषु सन्धियुक्तपदं दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्धं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
1. रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
(क) रामस्च
(ख) रामश्च
(ग) रामः च
(घ) रामञ्च।
उत्तरम्:
(ख) रामश्च
2. वने मृगाः + चरन्ति।
(क) मृगास्चरन्ति
(ख) मृगाष्चरन्ति
(ग) मृगाश्चरन्ति
(घ) मृगा:चरन्ति।
उत्तरम्:
(ग) मृगाश्चरन्ति
3. का नु हानिः + ततः अधिका।
(क) हानिर्ततः
(ख) हानिश्ततः
(ग) हानिः ततः
(घ) हानिस्ततः।
उत्तरम्:
(घ) हानिस्ततः।
4. मेघः + गर्जति इतस्ततः।।
(क) मेघसार्जति
(ख) मेघो गर्जति
(ग) मेघगर्जति
(घ) मेघ गर्जति।
उत्तरम्:
(ख) मेघो गर्जति
5. माम् अयं शोकः अग्निः + इव दहति।
(क) अग्निरिव
(ख) अग्निः इव
(ग) अग्निव
(घ) अग्नीव।
उत्तरम्:
(क) अग्निरिव
See the following sentence:
1. राक्षसेभ्योऽपि: भवन्त एव क्रूरतराः (You are more cruel even than demons.)
In this sentence in the first word (राक्षसेभ्योऽपि) the sign like 5 is seen. This is called अवग्रह (separating of two words). In the Sanskrit language, it is used often and therefore the knowledge of the pronunciation of the अवग्रह is necessary.
Really the pronunciation of the sign अवग्रह is not to be done independently. The sign of अवग्रह plays the part of guidance only for the pronunciation of the letter coming before this. For example, in the present example originally two words like राक्षसेभ्यो: and अवग्रह were there.
After the fact, they are in the form of राक्षसेभ्योऽपि: It has to be understood from the sign of अवग्रह that letter ओ has been mixed up with the earlier letter ओ and so when letter ओ is to be pronounced, a little stress is to be put on that. (You can learn the pronunciation of this from your teacher directly. Even otherwise, you can see the difference in the pronunciation of this by yourself when you pronounce two words like सरोवरः and सरोऽपि।)
Now, pay your attention to another sign of this very sentence. See – क्रूरतराः At the end of the last word ‘:’ This type of sing has been used. This is called विसर्ग. The pronunciation of this is a little like the letter ह्. This विसर्ग is used amply in the Sanskrit language. After learning this much, read the following sentences.
1. अधुना अस्माभिः किं (अस्माभिः किं) कर्तव्यम्।
2. युधिष्ठिरादयश्च (युधिष्ठिरादयः च) भवन्तमभिवादयन्ति।
3. भवता श्रोतव्यो जनार्दनस्य (श्रोतव्यः जनार्दनस्य) सन्देशः।
4. भवन्त एव (भवन्तः एव) क्रूरतराः।
5. शत्रोरपि (शत्रोः अपि) गुणा: ग्राह्याः।
In the above, all five sentences the words of series which are placed into bracket indicate the root form of विसर्ग while in the sentences they have been shown after the use of विसर्गसन्धि.
You can see –
1. The विसर्ग. of the first sentence remains as it is.
2. In the second sentence श letter is there for विसर्ग.
3. In the third sentence अ letter is there for विसर्ग.
4. विसर्ग is not seen in the fourth sentence (विसर्ग has disappeared)
5. र letter is there in place of विसर्ग in the fifth sentence.
From this it is understood that hen sentence construction in Sanskrit with the use of विसर्गसन्धि. is to be made, then in addition to its own form विसर्ग can take at least four forms (श letter in place of विसर्ग. अ letter for विसर्ग, the disappearance of or extinction of विसर्ग and letter in place of विसर्ग). And so this is essential to know in which place which form is taken by विसर्ग.
Fro these certain rules of Sandhi (Union, Juncture) are necessary to know. As –
1. After विसर्ग (a) if च् छ् and श् comes then विसर्ग is changed to श्. (b) if ट्, ठ् of P is there, then it changes to P and (c) if त्, थ् or स् is there it changes to स्. For examples, युधिष्ठिरादयः च। Here च is followed by विसर्ग and so in the place of विसर्ग श् is placed and it is युधिष्ठिरादयश्च।
2. If before विसर्ग अ (short) letter is there and after विसर्ग, some घोस letter (third, fourth and fifth letters of every consonant class is called घोष) is there then विसर्ग is changed to ओ. Just as- श्रोतव्यः जनार्दनस्य। Here before विसर्ग, there is अ (or य) letter and after विसर्ग (from च्, छ, ज, झ, ञ् i.e. च-वर्ग The third letter) ज् is there. So the विसर्ग is changed to ओ. so it is श्रोतव्यो जनार्दनस्य।
2. If before विसर्ग ओ (short) letter is there and after fart, some ate letter (third, fourth and fifth letters of every consonant class is called घोस) is there then विसर्ग is changed to ओ. Just as- श्रोतव्यः जनार्दनस्य। Here before विसर्ग, there is अ (or य) letter and after विसर्ग (from च्, छ्, ज, झ्, ञ् i.e. च-वर्ग The third letter) ज् is there. So the विसर्ग is changed to ओ. so it is श्रोतव्यो जनार्दनस्य।
3. (a) If before विसर्ग ओ (long ओ) letter and after विसर्ग a vowel of गोषा (third, fourth or fifth of consonant-class letters) or अतः स्थ (any य् र् ल् and व) letter is there then विसर्ग disappears. And also if before विसर्ग अ (Short) letter is there and after विसर्ग disappears it is dropped. For example – विघ्नविहताः विरमन्ति। Here विसर्ग is followed by आ letter of वता and after that विसर्ग, the अन्त: स्थ letter is there. Therefore (as per rule 3 (a)) विसर्ग disappears and with the use of सन्धि it is विघ्नविहता विरमन्ति. In the same way भवन्तः एव. Here also विसर्ग Comes after अ letter of त and ए vowel is thereafter विसर्ग and so (as per rule 3 (b)) विसर्ग disappears and the use is like भवन्त एव।
4. If before विसर्ग any vowel except आ and आ is there and after विसर्ग घोस letter of गोषा consonant class or any vowel is there then र् (रेफ) comes in place of विसर्ग. For example- शत्रोः अपि। Here विसर्ग is found after ओ letter of त्रो and after विसर्ग the vowel अ is there. So विसर्ग becomes र् and the form of सन्धि becomes शत्रोरपि। Moreover नीति + न will be Afer.
Keen in mind: According to the rule 2 above, where विसर्ग becomes ओ there ओ letter coming after विसर्ग is removed as (राक्षसेभ्यः अपि) राक्षसेभ्योऽपि। Here before विसर्ग अ letter is there (of भ्य) and after विसर्ग अ letter (of अपि) is there. So an place of विसर्ग there will be ओ – राक्षसेभ्यो अपि। After that, अ letter of अपि is mixed up with ओ in राक्षसेभ्योऽपि। To indicate this the sign of अवग्रह-5 is placed.
GSEB Class 10 Sanskrit विसर्ग सन्धि-परिचयः Textbook Questions and Answers
1. नियमानुसारं विसर्गसन्धिं कुरुत।
1. मानवाः सन्तु निर्भयाः।
उत्तरम्:
मानवास्सन्तु निर्भया: OR मानवाः सन्तु निर्भयाः।
2. सुखिनः सर्वे सन्तु।
उत्तरम्:
सुखनस्सर्वे सन्तु। OR सुखिनः सर्वे सन्तु।
3. अनाथः दरिद्रः जरारोगयुक्तः।
उत्तरम्:
अनाथे दरिद्रो जरारोगयुक्तः।
4. दास्याः पुत्रः व्याघ्रः मद्भयेन मयूररूपं गृहीत्वा पलायते।
उत्तरम्:
दास्याः पुत्रो व्याघ्रोः मद्भयेन मयूररूपं गृहीत्वा
5. नीचः प्रायेण दु:सहो भवति।
उत्तरम्:
नीचः प्रायेण दुस्सहो। OR दुः सहो भवति।
2. सन्धिविच्छेदं कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत।
1. सं वो मनासि जानताम्।
उत्तरम्:
सम् + व + मनांसि जानताम्।
2. अनेन तुषेभ्यस्तण्डुलाः पृथक् सञ्जाताः।
उत्तरम्:
अनेन तुषेभ्यः + तण्डलाः पृथक सञ्जाता।
3. अनाथ इव व्याघ्रण खादितोऽस्मि।
उत्तरम्:
अनाथः + इव व्याघ्रण खादितः + अस्ति।
4. अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते।
उत्तरम्:
अजः + नित्यः शाश्वतः + अयम् + पुराण + न हन्यतै।
5. चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन।
उत्तरम्:
चतुर्विधा + भजन्ते मां जनाः सुकृतिनः अर्जुन।
3. ‘क’ वर्गेण सह ‘ख’ वर्गस्य मेलनं कुरुत।
उत्तरम्:
The Complete Educational Website