Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् संधि प्रकरणम्
Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् संधि प्रकरणम्
Sandhi Prakaran In Sanskrit HBSE 10th Class
(सन्धि के आधार पर वर्णनात्मक प्रश्न-परिभाषा, उदाहरण आदि)
सन्धि अथवा संहिता-दो वर्णों चाहे वे स्वर हों या व्यंजन के मेल से जो ध्वनि में विकार उत्पन्न होता है, उसे सन्धि अथवा संहिता कहते हैं ; यथा
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी। वाक् + ईशः = वागीशः।
सन्धि के तीन भेद हैं
(क) अच् सन्धि (स्वर सन्धि)
(ख) हल् सन्धि (व्यंजन सन्धि.)
(ग) विसर्ग सन्धि
(क) अच् सन्धि (स्वर सन्धि)
दो अत्यन्त निकट स्वरों के मिलने से जो ध्वनि में विकार उत्पन्न होता है, उसे अच् सन्धि अथवा स्वर सन्धि कहते हैं। स्वर सन्धि के निम्नलिखित आठ भेद हैं
1. दीर्घ सन्धि-हिम + आलय = हिमालयः
2. गुण सन्धि-नर + ईशः = नरेशः।
3. वृद्धि सन्धि-सदा + एव = सदैव ।
4. यण् सन्धि–यदि + अपि = यद्यपि।
5. अयादि सन्धि–ने + अनम् = नयनम्।
6. पूर्वरूप सन्धि-के + अपि = के ऽपि।
7. पररूप सन्धि-प्र + एजते = प्रेजते।
8. प्रकृतिभाव सन्धि-कवी + इमौ = कवी इमौ।
Sandhi Sanskrit Class 10 HBSE
1. दीर्घ सन्धि-ह्रस्व या दीर्घ अ इ उ अथवा ऋसे परे सवर्ण ह्रस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋहोने पर दोनों के स्थानों में दीर्घ वर्ण हो जाता है।
(i) नियम- यदि अ या आ से परे अ या आ हो तो दोनों के स्थान पर आ हो जाता है ; अर्थात्अ/आ + अ/आ = आ।
उदाहरण:
परम + अर्थः = परमार्थः ।
उत्तम + अङ्गम् = उत्तमाङ्गम्।
हिम + आलयः = हिमालयः।
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी।
न + अस्ति = नास्ति।
च + अस्ति = चास्ति।
देव + आलयः = देवालयः।
शिक्षा + अर्थी = शिक्षार्थी।
रत्न + आकरः = रत्नाकरः।
ईश्वर + अधीनः = ईश्वराधीनः
(ii) नियम-यदि इ या ई से परे इ या ई हो तो दोनों को ई हो जाता है ; अर्थात्-इ / ई + इ / ई) = ई।
उदाहरण:
मही + इन्द्रः = महीन्द्रः ।
कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः।
गिरि + ईशः = गिरीशः।
लक्ष्मी + ईश्वरः = लक्ष्मीश्वरः।
कवि + ईशः = कवीशः।
परि + ईक्षा = परीक्षा।
प्रति + ईक्षा = प्रतीक्षा।
सुधी + इन्द्र = सुधीन्द्रः।।
Sandhi In Sanskrit Class 10 HBSE
(iii) नियम-यदि उ या ऊ से परे उ या ऊ हो तो दोनों के स्थान पर ऊ हो जाता है, अर्थात्-उ/ऊ + 3/ऊ) = ऊ।
उदाहरण:
सु + उक्तम् = सूक्तम्।
सिन्धु + ऊर्मिः = सिन्धूर्मिः ।
लघु + ऊर्मिः = लघुर्मिः।
वधू + उक्तिः = वधूक्तिः ।
वधू + उरू = वधूरू:।
वधू + उत्सवः = वधूत्सवः ।
भू + ऊर्ध्वम् = भूर्ध्वम्।
भानु + उदयः = भानूदयः।
लघु + उपदेशः = लघूपदेशः ।
साधू + उक्तिः = साधूक्तिः।
(iv) नियम-यदि ऋ से परे ऋ हो तो दोनों को ऋ हो जाता है, अर्थात्-ऋ + ऋ = ऋ।
उदाहरण-पितृ + ऋणम् = पिताणम्।
भ्रातृ + ऋद्धिः = भ्रातद्धिः ।
Sandhi Prakaran HBSE 10th Class
2. गुण सन्धि-(2012-A) यदि अ या आ से परे कोई अन्य (भिन्न) ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, ल हो तो दोनों के स्थान में गुण आदेश होता है। संस्कृत व्याकरण के अनुसार ‘ए’, ‘ओ’, ‘अर्’, ‘अल्’–इनकी गुण संज्ञा होती है।
उदाहरण-गण + ईशः = गणेशः,
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः,
महा + ऋषिः = महर्षिः।
(i) नियम-यदि अया आ से परे इ या ई आ जाए तो दोनों के स्थान पर ‘ए’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + इ/ई = ए।
उदाहरण:
देव + इन्द्रः = देवेन्द्रः।
नर + इन्द्रः = नरेन्द्रः।
नर + ईशः = नरेशः।
गज + इन्द्रः = गजेन्द्रः।
पूर्ण + इन्दुः = पूर्णेन्दुः।
महा + इन्द्रः = महेन्द्रः।
महा + ईशः = महेशः।
गण + ईशः = गणेशः।
तथा + इति = तथेति।
लता + इव = लतेव।
परम + ईश्वरः = परमेश्वरः।
(ii) नियम-यदि अया आ से परे उ या ऊ हो तो दोनों के स्थान पर ओ हो जाता है; अर्थात-अ/आ + उ/ ऊ = ओ।
उदाहरण:
हित + उपदेशः = हितोपदेशः।
गङ्गा + उदकम् = गङ्गोदकम्।
देव + उरू: = देवोरू:।
गङ्गा + ऊर्मिः = गङ्गोर्मिः।
चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः।
महा + उदयः = महोदयः।
तस्य + उपरि = तस्योपरि।
नर + उत्तमः = नरोत्तमः ।
(iii) नियम-यदि अया आ से परे ऋहो तो दोनों के स्थान पर ‘अर्’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + ऋ = अर्।
उदाहरण:
परम + ऋषिः = परमर्षिः ।
महा + ऋषिः =महर्षिः।
देव + ऋषिः = देवर्षिः।
कृष्ण + ऋद्धिः = कृष्णर्द्धिः।
(iv) नियम-यदि अ या आ से परे ल हो तो दोनों के स्थान पर ‘अल्’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + लु = अल।
उदाहरण-माला + लकारः = मालल्कारः।
तव + लृकारः = तवल्कारः।
Sandhi Prakaranam HBSE 10th Class
3. वृद्धि सन्धि-यदि अया आ से परे कोई गुण या वृद्धि स्वर (ए, ओ, ऐ, या औ) हो तो दोनों के स्थान पर वृद्धि आदेश होता है और ऋके स्थान पर आर हो जाता है। संस्कृत व्याकरण के अनुसार ‘ऐ’, ‘औ’, ‘आर्’, इनकी वृद्धि संज्ञा होती है।
(i) नियम-यदि अया आ से परे ए या ऐ हो तो दोनों के स्थान पर ‘ऐ’ वृद्धि हो जाती है; अर्थात्-अ /आ + ए / ऐ = ऐ।
उदाहरण:
एक + एकम् = एकैकम्।
मम + ऐश्वयम् = ममैश्वर्यम्।
मम + एव = ममैव।
तव + एव = तवैव।
च + एव = चैव।
अथ + एव = अथैव।
तव + ऐश्वर्यम् = तवैश्वर्यम्।
सदा + एव = सदैव।
तथा + एव = तथैव।
महा + ऐरावतः = महैरावतः।
कृष्ण+एकत्वम् = कृष्णैकत्वम्।
देव + ऐश्वर्यम् = देवैश्वर्यम्।
(ii) नियम-यदि अ या आ से परे ओ या औ हो तो दोनों के स्थान पर औ’ वृद्धि हो जाती है; अर्थात्-अ/ आ + ओ/औ = औ।
उदाहरण
मम + ओष्ठः = ममौष्ठः।
महा + औषधिः = महौषधिः।
तव + औषधिः = तवौषधिः।
मम + औषधिः = ममौषधिः ।
नव + औषधिः = नवौषधिः।
जन + औघः = जनौघः।
महा + औदार्यम् = महौदार्यम्।
चित्त + औदार्यम् = चित्तौदार्यम्।
महा + औत्सुक्यम् = महौत्सुक्यम्।
जल + औधः = जलौघः।
तव + औदार्यम् = तवौदार्यम्।
वन + औषधिः = वनौषधिः ।
(iii) नियम-यदि अ या आ से परे ऋहो तो दोनों के स्थान पर ‘आर’ वृद्धि हो जाती है ; अर्थात्-अ/आ + ऋ = आर्।
उदाहरण
प्र + ऋच्छति = प्रार्च्छति।
सुख + ऋतः = सुखार्तः।
पिपासा + ऋतः = पिपासातः ।
दुख + ऋतः = दुखार्तः।
Sandhi Class 10 Sanskrit HBSE
4. यण् सन्धि-(2012-A) यदि ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, लु से परे कोई असवर्ण स्वर हो तो वे क्रमशः य,, र, ल में बदल जाते हैं।
उदाहरण
यदि + अपि = यद्यपि
सु + आगतम् = स्वागतम्
पितृ + आज्ञा – पित्राज्ञा।
(i) नियम-यदि इ, ई से परे इ, ई को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘इ’ या ई को यहो जाता है, अर्थात्-इ/ ई – य् + अन्य स्वर अ, आ, उ, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
यदि + अपि = यद्यपि।
इति + आदि = इत्यादि।
नदी + अम्बु = नद्यम्बु।
सखी + उक्तम् =सख्युक्तम्।
गोपी + एषा = गोप्येषा।
पति + औषधम् = पत्यौषधम्।
दधि + अत्र = दध्यत्र।
नदी + अस्ति = नद्यस्ति।
अति + आचारः = अत्याचारः।
पिबति + अत्र = पिबत्यत्र।
सुधी+उपास्यः = सुध्युपास्यः।
देवी + अस्ति = देव्यस्ति।
देवी + आगता = देव्यागता।
अति +उत्तमम् = अत्युत्तमम्।
(ii) नियम-यदि उ, ऊ, से परे उ, ऊ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘उ’ या ‘ऊ’ को व् हो जाता है; अर्थात् उ/ऊ व् + अन्य स्वर अ, आ, इ, ई, ऋ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
सु + आगतम् = स्वागतम्।
मधु + अरिः = मध्वरिः।
गुरु + आदि = गुर्वादि।
साधु + आचरणम् = साध्वाचरणम्।
साधु + इष्टम् = साध्विष्टम्।
मधु + इदम् = मध्विदम्।
मधु + ओदनम् = मध्वोदनम्।
साधु + ईहितम् = साध्वीहितम्।
अनु + एषणम् = अन्वेषणम्।
करोतु + इदम् = करोत्विदम्।
वधू + आशयः = वध्वाशयः।
गुरु + आदेशः = गुर्वादेशः।
(iii) नियम-यदि ‘ऋ’ के बाद ऋ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘ऋ’ को ‘र’ हो जाता है; अर्थात्-ऋ> र् + अन्य स्वर अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
मातृ + अनुग्रहः = मात्रनुग्रहः।
पितृ + आज्ञा = पित्राज्ञा।
पितृ + अर्थम् = पित्रर्थम्।
पितृ + अभिलाषः = पित्रभिलाषः।
पितृ + ऐश्वर्यम् = पित्रैश्वर्यम्।
मातृ + आदेशः = मात्रादेशः ।
5. अयादि सन्धि-(2012-B) यदि ए, ओ, ऐ, औ से परे कोई स्वर हो तो वे क्रमशः अय्, अव्, आय और आव् में बदल जाते हैं।
उदाहरण
ने + अनम् = नयनम्
गै + अकः = गायक:
भो + अनम् = भवनम्
भौ + उकः = भावुकः।
(i) नियम-‘ए’ से परे कोई स्वर आने पर “ए’ के स्थान पर ‘अय्’ हो जाता है; अर्थात्-ए – अय् + कोई स्वर।
उदाहरण
कवे + ए = कवये।
हरि + ए = हरये।
ने + अनम् = नयनम्।
मुने + ए = मुनये।
शे + अनम् = शयनम्।
जे + अति = जयति।
(ii) नियम-‘ऐ’ से परे कोई स्वर आने पर ‘ऐ’ का ‘आय’ हो जाता है ; अर्थात्-ऐ – आय् + कोई स्वर।
उदाहरण
नै + अकः = नायकः।
गै + अकः = गायकः।
रै + .ऐ = रायै।
रै + ओ: = रायोः ।
(iii) नियम-‘ओ’ से परे कोई स्वर आने पर ओ के स्थान पर अव् हो जाता है। अर्थात्-ओ > अव् + कोई स्वर।
उदाहरण
साधो + अः = साधवः ।
भो + अति = भवति।
भानो + ए = भानवे।
पो + अनः = पवनः।
विष्णो + ए = विष्णवे।
भो + अनम् = भवनम्।
(iv) नियम-‘औ’ से परे कोई स्वर आने पर औ के स्थान पर आव् हो जाता है; अर्थात् –औ > आव् + कोई स्वर।
उदाहरण
पौ + अकः = पावकः। भौ + इन् = भाविन्।
भौ + उक: = भावुकः। तौ + अवदताम् = ताववदताम्।
नौ + आ = नावा। गौ + औ = गावौ।
नौ + ए = नावे। तौ + आगतौ = तावागतौ।
6. पूर्वरूप सन्धि नियम-यदि पदान्त ए या ओ से परे ह्रस्व अहो तो ‘अ’ पूर्व के ‘ए’ या ‘ओ’ में मिलकर एकरूप हो जाता है और उस ‘अ’ के स्थान पर ‘5’ चिह्न लगा देते हैं।
उदाहरण
ते + अपि = तेऽपि।
ते + अत्र = तेऽत्र।
कवे + अवेहि = कवेऽवेहि।
ग्रामे + अपि = ग्रामेऽपि।
साधो + अत्र = साधोऽत्र।
सर्वे + अपि = सर्वेऽपि।
7. पररूप सन्धिनियम-‘अ’ वर्ण से अन्त होने वाले उपसर्ग के बाद अगर कोई ऐसी धातु का रूप हो जिसके आदि में ‘ए’ अथवा ‘ओ’ हो तो उस उपसर्ग के ‘अ’ को पररूप हो जाता है अर्थात् ‘ए’ अथवा ‘ओ’ जैसा रूप हो जाता है।
उदाहरण
प्र + एजते = प्रेजते।
उप + ओषति = उपोषति।
अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न
1. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलपदानाम् सन्धिः सन्धिच्छेदः वा प्रदत्तकोष्ठके क्रियताम्
(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद दिए गए कोष्ठक में कीजिए-)
उत्तरसहितम्-एकदा पाण्डवाग्रजः (पाण्डव + अग्रजः) युधिष्ठिरः वने पिपासा + आकुलः (पिपासाकुल:) अभवत्। सः नकुलं जलम् आनेतुम् आदिशत् । नकुलः अपि तृषार्तः (तृषा + आर्तः) आसीत्। सः किञ्चिद् दूरं गत्वा + एकं (गत्वैकम्) तडागम् अपश्यत्। तडागस्य स्वामी यक्षः तं जलपानात् निवारयन् अवदत्-भोः ! प्रथमं मम प्रश्नस्य + उत्तरं (प्रश्नस्योत्तरम्) देहि। ततः जलं पिब। परं शक्तिदर्पोन्मत्तः (शक्तिदर्प + उन्मत्तः) नकुलः जलम् अपिबत् । पीत्वा + एव (पीत्वैव) मोहं गतः । पश्चात् अन्ये त्रयः भ्रातरः अपि क्रमशः तत्र + आगतः (तत्रागताः)। यक्षः प्रत्येकं
(प्रति + एकम्) जलपानात् निवारितवान्, किन्तु कोऽपि तद्वचनं न + अमन्यत (नामन्यत)। जलापानेन सर्वे + अमुह्यन् (सर्वेऽमुह्यन्) । अन्ते युधिष्ठिरस्योत्तरः (युधिष्ठिरस्य + उत्तरैः) यक्षः अतुष्यत्।
[उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।
2. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित में सन्धि कीजिए-)
यथा- गुरौ + आगते = गुर् + आ + आगते = गुरावागते
उत्तरम्:
(i) द्वौ + अपि = व् + आ + अपि = द्वावपि
(ii) शिशिरवसन्तौ + इह = शिशिरवसन्त् + आ + इह = शिशिरवसन्ताविह
(iii) ते + आसन् = त् + अय् + आसन् = तयासन्
(iv) के + आगच्छन् = क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(v) हरे + इह = हर् + अय् + इह = हरयिह
3. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धिच्छेद कीजिए-) ।
यथा-रात्रावागतायाम् = रात्र् + आव् + आगतायाम् = रात्रौ + आगतायाम्
उत्तरम्:
(i) उभावपि = उभ् + आ + अपि = उभौ + अपि
(ii) तावत्र = त् + आव + अत्र = तौ + अत्र
(iii) द्वावपि = व् + आ + अपि = द्वौ + अपि
(iv) कन्यायासनम् = कन्य् + आय् + आसनम् = कन्यायै + आसनम्
(v) मुनावासीने = मुन् + आव् + आसीने = मुनौ + आसीने ।
4. अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत- (अधोलिखित में सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) उभौ + अपि = उभ् + औ + अपि
= उभ् + आ + अपि = उभावपि
(ii) तौ + अत्र = त् + औ + अत्र
= त् + आ + अत्र = तावत्र
(iii) के + आगच्छन् = क्+ए+ आगच्छन्
= क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(iv) हरे + इह = हर् + ए + इह
= हर् + अय् + इह = हरयिह
(v) विष्णो + इह = विष्ण + ओ + इह
= विष्ण् + अ + इह = विष्णविह
5. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
रात्रावागते/रात्रा आगते = रात्रौ + आगते
द्वावपि/द्वा अपि = द्वौ + अपि
मुनावासीने/मुना आसीने = मुनौ + आसीने
कवयेहि/कव एहि = कवे + एहि
नाववतु/ना अवतु = नौ + अवतु
6. अधोलिखितानां सन्धिं कृत्वा ‘य/व्’ वर्णयोः लोपम् विकल्पेन प्रदर्शयत
(अधोलिखिता में सन्धि करके ‘य/व’ वर्गों का विकल्प से लोप दिखाइए-)
उत्तरम्:
(i) द्वौ + अपि = द्वावपि / द्वा अपि (व लोपः)
(ii) कस्मै + इति = कस्मायिति / कस्मा इति (य् लोपः)
(iii) नौ + इह = नद्यायिह / नद्या इह (य् लोपः)
(iv) कवे + इह = कवयिह / कव इह (य लोपः)
(v) हरे + इह = हरयिह / हर इह (य् लोपः)
(vi) प्रभो + एहि = प्रभवेहि / प्रभ एहि (व लोपः)
7. उदाहरणानुसारं सन्धिं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार सन्धि कीजिए-)
| पूर्वपदस्य उत्तरपदस्य | अन्तिमस्वरः आदिस्वरः | सन्धिपदम् | |
| यथा-वने + अस्मिन् | ए+ | अ | वनेऽस्मिन् |
| हरे + अत्र | ए+ | अ | हरेऽत्र |
| पुस्तके + अत्र | ए+ | अ | पुस्तकेऽत्र |
| देशे + अभावः | ए+ | अ | देशेऽभावः |
| विष्णो + अत्र | ओ+ | अ | विष्णोऽत्र |
| विभो + अस्मान् | ओ+ | अ | विभोऽस्मान् |
| सेवते + अधुना | ए+ | अ | सेवतेऽधुना |
| मोदे + अहम् | ए+ | अ | मोदेऽहम् |
| लज्जते + अयम् | ए+ | अ | लज्जतेऽयम् |
8. उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धिच्छेदः क्रियताम्- (उदाहरण के अनुसार सन्धिच्छेद कीजिए-)
यथा- केऽपि = के + अपि
(i) गृहेऽपि = गृहे + अपि
(ii) साधोऽत्र = साधो + अत्र
(iii) प्रभोऽनुग्रहः = प्रभो + अनुग्रहः
(iv) त्यागेऽपि = त्यागे + अपि
(v) परिणामेऽमृतम् = परिणामे + अमृतम्
(vi) सर्वेऽस्मिन् = सर्वे + अस्मिन्।
(ख) व्यंजन-सन्धि (हल् सन्धि) व्यंजन का व्यंजन के साथ अथवा व्यंजन का स्वर के साथ मिलने पर जो ‘विकार’ होता है उस विकार को व्यंजन सन्धि कहते हैं। जैसे
(i) व्यंजन का व्यंजन के साथ – सत् + जनः = सज्जनः ।
(ii) व्यंजन का स्वर के साथ – सत् + आचारः = सदाचारः।
व्यंजनसन्धि के कुछ मुख्य-मुख्य नियम निम्नलिखित हैं
1.श्चुत्व-सन्धि (स्तोश्चुनाश्चुः)-जब ‘स्तु’ अर्थात् सकार और तवर्ग (त् थ् द् ध् न्) से पहले या बाद में ‘श्चु’ अर्थात् शकार और चवर्ग (च् छ् ज् झ् ञ्) आए तो सकार को शकार और तवर्ग के स्थान पर चवर्ग होता है
(क) स् को श्
हरिस् + शेते = हरिश्शेते।
कस् + चित् = कश्चित्।
(ख) तवर्ग को चवर्ग
सत् + चित् = सच्चित्।
सत् + जनः = सज्जनः ।
शत्रून् + जयति = शत्रूञ्जयति।
2. ष्टुत्व-सन्धि (ष्टुनाष्टुः)-जब ‘स्तु’ से पहले या बाद में ष्टु अर्थात् सकार या तवर्ग से परे षकार या टवर्ग (ट् ठ् ड् ढ् ण्) आए तो सकार को षकार तथा तवर्ग को टवर्ग हो जाता है। जैसे
(क) स् को छ
रामस् + षष्ठः = रामष्षष्ठः ।
(ख) तवर्ग को टवर्गतत् + टीका = तट्टीका।
उद् + डीयते = उड्डीयते।
कृष् + नः = कृष्णः।
विष् + नुः = विष्णुः।
3. जश्त्व-सन्धि (झलां जशोऽन्ते)-(2012-B) पदान्त में स्थित वर्ग के पहले अक्षर क्, च्, ट्, त् प्, के बाद कोई स्वर या वर्ग के तीसरे, चौथे अक्षर या अन्तःस्थ य, र, ल, व् या ह् बाद में हों तो उनके स्थान पर ‘जश्त्व’ हो जाता है। (संस्कृत में ज्, ब, ग, ड्, द् का नाम जश् है।) जैसे
क् को ग्-वाक् + ईशः = वागीशः।
च् को ड्-षट् + एव = षडेव।
प् को ब्-अप् + जः = अब्जः ।
च् को ज्-अच् + अन्तः = अजन्तः।
त् को द्-जगत् + बन्धुः = जगबन्धुः।
4. अनुस्वार-सन्धि (मोऽनुस्वारः)-पद के अन्त में यदि ‘म्’ हो और उसके बाद कोई व्यंजन हो तो ‘म्’ के स्थान में अनुस्वार हो जाता है (बाद में स्वर हो तो अनुस्वार नहीं होता)। जैसे
हरिम् + वन्दे = हरिं वन्दे।।
पुस्तकम् + पठति = पुस्तकं पठति।
(सम् + आचारः = समाचार:-यहाँ स्वर परे है अतः अनुस्वार नहीं हुआ)।
5. परसवर्ण-सन्धि-(वा पदान्तस्य) (2012-C) पूर्व अनुस्वार से परे वर्ग का कोई भी अक्षर हो तो अनुस्वार को विकल्प से परसवर्ण हो जाता है। परसवर्ण का अर्थ है-उसी वर्ग का पाँचवाँ अक्षर हो जाता है। जैसे
कवर्ग में-किं + खादति = किङ् खादति।
टवर्ग में किं + ढौकसे = किण्ढौकसे।
पवर्ग में-अन्नं + पचामि = अन्नम्पचामि।
चवर्ग में-किं + च = किञ्च।
तवर्ग में अन्नं + ददाति = अन्नन्ददाति।
(ख) अनुस्वार को परसवर्ण-पदान्तरहित ‘म्’ या अनुस्वार के बाद वर्ग के प्रथम, द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ तथा य् र् ल् व् में से कोई भी वर्ण हो तो ‘म्’ को परसवर्ण हो जाता है। जैसे
अम् + कः = अड्कः (कवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
किम् + चन = किञ्चन (चवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
दम् + डितः = दण्डितः (टवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
शाम् + तः = शान्तः (तवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
सम् + पर्कः = सम्पर्कः (पवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
(ग)
(i) त > ल्-यदि ‘त्’ से परे ‘ल’ हो तो ‘त्’ को भी ‘ल’ हो जाता है। जैसे
तत् + लयः = तल्लयः, ।
पत् + लवः = पल्लवः, ।
तत् + लीनः = तल्लीनः,।
(ii) यदि ‘न्’ या ‘म्’ से परे ‘ल’ हो तो ‘ल’ या ‘म्’ के स्थान पर सानुनासिक ‘ल’ हो जाता है। जैसे
विद्वान् + लिखति = विद्वाँल्लिखति।
पुम् + लिङ्गः = पुंल्लिङ्गः।
6. ङ, ण, न, को द्वित्व-यदि ह्रस्व स्वर के बाद ङ, ण, न हों और उनके बाद भी कोई स्वर हो तो अ ण, न् को द्वित्व हो जाता है, जैसे
इ-तिङ् + अन्तः = तिङन्तः ।
इ-प्रत्यङ् + आत्मा = प्रत्यङ्डात्मा।
ण्-सुगण + ईशः = सुगण्णीशः ।
न्-तस्मिन् + एव = तस्मिन्नेव।
7. ‘च’ का आगम-यदि ह्रस्व स्वर से परे ‘छ’ हो तो दोनों के मध्य ‘च’ का आगम हो जाता है। जैसे
वृक्ष + छाया = वृक्षच्छाया।
स्व + छन्दः = स्वच्छन्दः।।
8. रेफ लोप/ विसर्गलोप-यदि रेफ (र्) या विसर्ग (:) के बाद ” पड़ा हो तो पहले ‘र’ या विसर्ग (:) का लोप हो जाता है तथा उससे पूर्व के स्वर को दीर्घ भी हो जाता है; जैसे
निर् + रवः = नीरवः।
गुरुः (गुरुर) + राजते = गुरूराजते।
पुनः (पुनर्) + रमते = पुनारमते।
निर् + रोगः = नीरोगः।
साधुः (साधुर्) + रमते = साधूरमते।
अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न
1. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कृत्वा कोष्ठकेषु लिखत
(स्थूलाक्षरपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद करके कोष्ठकों में लिखिए-)
उत्तरसहितम्-सुभाषितवचनानि नरं सन्मार्ग (सत् + मार्गम्) दर्शयन्ति । यथा सत् + गुरुः (सद्गुरुः) स्वशिष्यं यत् + उपदिशति (यदुपदिशति) शिष्यः तच्चित्ते (तत् + चित्ते) धारयति। सः उपदेश। तत् + जीवनं (तज्जीवनम्)
कल्याणमयम् + कुरुते (कल्याणमयं कुरुते)। एवं सुभाषितानि पठित्वा मानवः प्रेरणां गृह्णाति (प्रेरणाम् + गृह्णाति)। तन्मनसि (तत् + मनसि) उत्साहस्य संचारः भवति। तस्य शरीरं स्वस्थं मनः + च (मनश्च) शिव + सम् + कल्पं (शिवसंकल्पम्)। जायते। ईदृशः मानवः जगदीश्वरे (जगत् + ईश्वरे) विश्वासं कृत्वा स्वकर्तव्येषु तत् + लीन: (तल्लीनः) भवति, जीवनम् + च (जीवनञ्च) सफलम् + करोति (सफलं करोति।) [उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।]
2. परसवर्णनियमस्य तालिकां पूरयत- (परसवर्ण नियम की तालिका को भरिए-)
उत्तरम्
| सन्धिरहितपदानि | पूर्वपदस्य अन्तिम पूर्व | उत्तरपदस्य पूर्व | पूर्वपदस्य स्थाने पज्नम वर्ण: | सन्धियुक्तम् | विकल्परूपम् |
| तृणं + चरति | म्→ | च् | ञ् | तृणञ्चरति | तृणं चरति |
| धनं + ददाति | म्→ | द् | न् | धनन्ददाति | धनं ददाति |
| अलं + करोति | म्→ | क् | ङ् | अलङ्करोति | अलंकरोति |
| भोजनं + पचति | म्→ | प् | म् | भोजनम्पचति | भोजनं पचति |
| वृक्षं + परितः | म्→ | प् | ण् | वृक्षम्परितः | वृक्षं परितः |
| प्रमाणं + टीकते | म्→ | ट् | ण् | प्रमाणण्टीकते | प्रमाणं टीकते |
| सं + जातम् | म्→ | ज् | ञ् | सञ्जातम् | संजातम् |
3. सन्धिच्छेदम् कुरुत- (सन्धिच्छेद कीजिए-)
उत्तरम्
| उदाहरणानि | पायसम्भुङ्क्ते | विकल्परूपम् |
| पायसंभुड्क्ते | पायसम् + भुङ्क्ते | पायसं भुड्क्ते |
| भोजनड्करोति | भोजनम् + करोति | भोजनकरोति |
| सायड्काल: | सायम् + कालः | सायड्कालः |
| तृणंज्वलति | तृणम् + ज्वलति | तृणज्वलति |
| विद्यान्धारयति | विद्याम् + धारयति | विद्यान्धारयति |
| धनन्ददाति | धनम् + ददाति | धनन्ददाति |
| शत्रुज्जयति | शत्रुम् + जयति | शत्रुञ्जयति |
4. उदाहरणानुसारं परसवर्णसन्धिं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार परसवर्ण सन्धि कीजिए-)
उत्तर:
यथा- राकेशः विद्यालयं गच्छति राकेशः विद्यालयङ्गच्छति।
(i) भारत्याः कोषः संचयात् नश्यति। भारत्याः कोषः सञ्चयात् नश्यति।
(ii) स: एकं भयंकरं दृश्यम् अपश्यत्। सः एकं भयङ्करं दृश्यम् अपश्यत्।
(iii) ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धं तमः प्रविशन्ति। ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धन्तमः प्रदिशन्ति।
(iv) नृपः रिपुं जयति। नृपः रिपुञ्जयति।
(v) सा नदीं तरति। सा नदीन्तरति।
(vi) संगच्छध्वम्। सङ्गच्छध्वम्।
(vii) अहं वेदं पठामि। अहं वेदम्पठामि।
5. प्रदत्तसूक्तिषु स्थूलाक्षरपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत
(प्रदत्त सूक्तियों में स्थूलाक्षर पदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
(1) किड्कुलेन विशालेन विद्याहीनेन जन्तुना।
(2) नैतदस्त्रं मनुष्येषु प्रयोक्तव्यं कथञ्चन।
(3) पापिनाञ्च सदा दुःखम्।
(4) विद्वत्त्वञ्च नृपत्वञ्च नैव तुल्यड्कदाचन।
उत्तरम्:
(1) किम् + कुलेन
(2) कथम् + चन
(3) पापिनाम् + च
(4) नृपत्वम् + च, तुल्यम् + कदाचन।
6. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखिततालिकां पूरयत- (उदाहरण के अनुसार तालिका को भरिए-)
उत्तरसहितम:
| पदानि | पूर्वपदस्य उत्तरपदस्य | अन्तिमवर्णः प्रथमवर्णः | शकारात् परवर्णः | सन्धिपदम् |
| तत् + शिवः | त् | श् | इ | तच्छिवः |
| (i) मत् + शत्रुः | त् | श् | अ | मच्छशत्रुः |
| (ii) श्रीमत् + शरच्चन्द्रः | त् | श् | अ | श्रीमच्छरच्चन्द्रः |
| (iii) सत् + शील: | त् | श् | इ | सच्छील: |
| (iv) उत् + श्रितम् | त् | श् | र् | उच्छ्रितम् |
| (v) त्यागात् + शान्तिः | त् | श् | आ | त्यागाच्छान्ति |
| (vi) एतत् + शक्यम् | त् | श् | अ | एतच्छक्यम् |
| (vii) उत् + श्वासः | त् | श् | व् | उच्छ्वासः |
| (viii) हृत् + शान्तिः | त् | श् | आ | हृच्छान्तिः |
| (ix) तत् + श्रुत्वा | त् | श् | र् | तच्छ्रुत्वा |
| (x) सत् + शास्त्रम् | त् | श् | आ | सच्छास्त्रम् |
7. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत- (स्थूलाक्षर पदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
(i) पर्वतीयं वातावरणम् स्वच्छम् अस्ति।
(ii) यत्र यत्र तरुच्छाया तत्र तत्र पथिकाः।
(iii) विहगाः गगने स्वच्छन्दम् विहरन्ति।
(iv) एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(v) बदरीच्छायायाम् उपविश।
उत्तरम्:
(i) स्व + छम्
(ii) तरु + छाया
(iii) स्व + छन्दम्
(iv) अनु + छेदम्
(v) बदरी + छायायाम्।
8. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
राज + छत्रम् = राजच्छत्रम्
वृक्ष + छाया = वृक्षच्छाया
अनु + छेदः = अनुच्छेदः
वि + छेदः = विच्छेदः
एक + छत्रम् = एकच्छत्रम्
स्व + छः = स्वच्छः
दुष्ट + छलम् = दुष्टच्छलम्
लक्ष्मी + छाया = लक्ष्मीच्छाया/लक्ष्मीछाया
आ + छादनम् = आच्छादनम्
9. उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धिच्छेदं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार सन्धिच्छेद कीजिए-)
यथा-तरुच्छायायाम् तरु + छायायाम्
उत्तरम्:
(i) विच्छेदम् – वि + छेदम्
(ii) परिच्छेदः – परि + छेदः
(iii) अनुच्छेदः – अनु + छेदः
(iv) कुशलच्छात्रः – कुशल + छात्रः
(v) एकच्छत्रम् – एक + छत्रम्
10. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
1. अहं वाक् + मयं पठामि। = अहं वाड्मयं पठामि।
2. वयं जगत् + नाथं प्रणमामः = वयं जगन्नाथं प्रणमामः
3. हे प्रभो ! सत् + मतिं देहि। = हे प्रभो ! मह्यं सन्मतिं देहि।
4. प्रलयकाले सर्वं विश्वम् अप् + मयं भवति। = प्रलयकाले सर्वं विश्वम् अम्मयं भवति।।
11. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिं कुरुत- (स्थूलाक्षर पदों में सन्धि कीजिए-)
1. सर्वे व्यवहाराः वाक् + मूलाः सन्ति।
2. एतत् + न रोचते।
3. छात्रः तन्मयः भूत्वा पठति।।
4. सभायां षण्णवतिः नागरिकाः तिष्ठन्ति ।
उत्तरम्:
1. वाक् + मूलाः = वाङ् मूलाः
2. एतत् + न = एतन्न
3. तन्मयः = तत् + मयः
4. षण्णवतिः = षट् + नवतिः ।
(ग) विसर्ग सन्धि
विसर्ग को स्वर या व्यंजन के योग में जो विकार होता है, उसे विसर्जनीय सन्धि या विसर्ग सन्धि कहते हैं।
1. नियम (षत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से परे (च, छ), (ट्, ठ), (त् , थ्) हों तो विसर्ग को क्रमशः श् ष् स् हो जाते हैं
उदाहरण
रामः + टीकते = रामष्टीकते।
बाल: + थूत्करोति = बालस्थूत्करोति।
रामः + ठक्कुरः = रामष्ठक्कुरः।
पुनः + च = पुनश्च।
पूर्णः + चन्द्रः = पूर्णश्चन्द्रः।
तस्याः + छागः = तस्याश्छागः।
रामः + चलितः = रामश्चलितः।
छावितः + छागः = छावितश्छागः।
नद्याः + तीरम् = नद्यास्तीरम्।
देवः + टीकते = देवष्टीकते।
हंसः + चलति = हंसश्चलति।
रामः + तरति = रामस्तरति।
धार्मिकः + तरति = धार्मिकस्तरति।
रजक: + तेन = रजकस्तेन।
इतः + ततः = इतस्ततः।
वाचः + पतिः = वाचस्पतिः।
2. नियम (शत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से परे श, ष, स हों तो इसे विकल्प से विसर्ग या क्रमशः श, ष, स् हो जाते हैं।
उदाहरण:
सुप्तः + शिशु = सुप्तः शिशुः या सुप्तश्शिशुः।
रामः + शेते = रामः शेते या रामश्शेते।
कृष्णः + सर्पः = कृष्णः सर्पः या कृष्णस्सर्पः।
प्रथमः + सर्गः = प्रथमः सर्ग या प्रथमस्सर्गः।
रामः + षष्ठः = रामः षष्ठः या रामष्षष्ठः।
3. नियम-प्रत्यय सम्बन्धी ‘क्’ अथवा ‘प्’ से परे होने पर पहले शब्द के विसर्ग को स् हो जाता है।
उदाहरण
यश: + काम्यति = यशस्काम्यति।
यशः + कम् = यशस्कम्।
पयः + पाशम् = पयस्पाशम्।
पयः + कल्पम् = पयस्कल्पम्।
अपवाद-अप्रत्यय सम्बन्धी विसर्ग को इस नियम के अनुसार ‘स्’ नहीं होगा; जैसे–प्रातः कल्पम्।
4. नियम (रत्वं-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व अ, आ को छोड़कर और कोई स्वर हो तथा परे कोई स्वर, वर्ग का तीसरा, या पाँचवाँ वर्ण अथवा य, र, ल, व् ह वर्गों में से कोई वर्ण हो तो विसर्ग को ‘र’ हो जाता है।
उदाहरण:
कविः + अयम् = कविरयम्।
मातुः + आदेशः = मातुरादेशः ।
हरे: + इदम् = हरेरिदम्।
पितुः + आज्ञा = पितुराज्ञा।
पुनः + अपि = पुनरपि।
मुनिः + अयम् = मुनिरयम्।
गौः + अयम् = गौरयम्।
साधुः + गच्छति = साधुर्गच्छति।
ऋषिः + वदति = ऋषिर्वदति।
कैः + उक्तम् = कैरुक्तम्।
पाशैः + बद्धः = पाशैर्बद्धः।।
निः + धनम् = निर्धनम्।
भानो: + अयम् = भानोरयम्।
भानुः + याति = भानुर्याति।
5. नियम ( उत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो तथा उससे परे भी ‘अ’ हो तो विसर्ग को ‘उ’ हो जाता है और वह ‘उ’ पूर्व वाले ‘अ’ से मिलकर ‘ओ’ हो जाता है। सामने वाले ‘अ’ के स्थान पर ‘इ’ चिह्न लगा दिया जाता है।
उदाहरण:
पुरुषः + अस्ति = पुरुषोऽस्ति।
देवः + अयम् = देवोऽयम्।
नरः + अयम् = नरोऽयम्।
सः + अहम् = सोऽहम्।
वेदः + अधीतः = वेदोऽधीतः ।
6. नियम (विसर्गलोप-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो और परे ‘अ’ के अतिरिक्त कोई स्वर हो तो विसर्ग का लोप हो जाता है।
उदाहरण:
नरः + इव = नर इव।
रामः + आयाति = राम आयाति।
चन्द्रः + उदेति = चन्द्र उदेति।
देवः + आगच्छति = देव आगच्छति।
रामः + इच्छति = राम इच्छति।
देवः + एति = देव एति।
कुतः + आगतः = कुत आगताः ।
कः + एषः = क एषः।
अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न
1. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलपदानाम् सन्धिः सन्धिच्छेदः वा प्रदत्तकोष्ठके क्रियताम्(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद दिए गए कोष्ठक में कीजिए-)
उत्तरसहितम्-क्रीडाणाम् उपयोगितां सर्वे स्वीकुर्वन्ति। एताः + क्रीडाः (एताः क्रीडाः) केवलं शरीरं सबलं न कुर्वन्ति अपि तु मनोऽपि (मनः + अपि)। एताभिः परस्परं (एताभिः परस्परम्) सद्भावस्य वृद्धिर्जायते (वृद्धिः + जायते)। मनः + रजनं (मनोरञ्जनम्) तु भवति एव। बालाः + अपि (बाला अपि), युवानोऽपि (युवानः + अपि) वृद्धा अपि (वृद्धाः + अपि) लाभान्विताः + भवन्ति (लाभान्विता भवन्ति) अतः सर्वैराजीवनम् (सर्वैः + आजीवनं) क्रीडाः क्रीडितुं शक्यन्ते स्वरुचिम् आवश्यकतां च अनुसृत्य क्रीडाः + चयनीयाः (क्रीडाश्चयनीयाः)। [उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।]
2. अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत- (अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
| सः + इच्छति | सः + इ स | इच्छति। |
| एषः + उत्तिष्ठति | एषः + उ | एष उत्तिष्ठति। |
| एषः + ईक्षते | एषः + ई | एष ईक्षते। |
| सः + गच्छति | सः + ग् | स गच्छति। |
| एषः + विचरति | एषः + व् | एष विचरति। |
| एषः + नमति | एषः + न् | एष नमति। |
3. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
| यथा-सः + अपतत् | सः + अ | सोऽपतत्। |
| एषः + अधावत् | एषः + अ | एषोऽधावत् |
| सः + अत्र | सः + अ | सोऽत्र |
| एषः + अत्र | एषः + अ | एषोऽत्र |
| सः + अपि | सः + अ | सोऽपि |
| एषः + अपि | एषः + अ | एषोऽपि |
| सः + अतीव | सः + अ | सोऽतीव |
| एषः + अतीव | एषः + अ | एषोऽतीव |
4. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्
यथा-रामः + आगच्छति – अ: + आ = राम आगच्छति।
कृष्णः + एति – अः + ए = कृष्ण एति।
रहीमः + इच्छति – अ: + इ = रहीम इच्छति।
मृग + इति – अ: + इ = मृग इति।
सिंहः + इदानीम् – अ: + इ = सिंह इदानीम्।
गजः + उत्सहते – अः + उ = गज उत्सहते
बालः + उतिष्ठति – अः + उ = बाल उत्तिष्ठति
5. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम
बालः + उपविशति = बाल उपविशति
नृपः + आगच्छति = नृप आगच्छति
राम : + ‘आस्ते = राम आस्ते
सेवकः : इच्छति = सेवक इच्छति
देवः + ईक्षते = देव ईक्षते
मूषक: + आहरति = मूषक आहरति
6. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्
(i) बालः + अस्ति = बालोऽस्ति
(ii) नृपः + अतीव = नृपोऽतीव
(iii) मृगः + अपि = मृगोऽपि
(iv) सिंहः + अत्र = सिंहोऽत्र
(v). चन्द्रः + अयम् = चन्द्रोऽयम्
(vi) पुरुषः + अपि = पुरुषोऽपि
7. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
यथा-
(i) रामः + अयम् – अ: + अ – रामोऽयम् उत्तरम्
(ii) कृष्णः + अस्ति – अः + अ – कृष्णोऽस्ति
(iii) सिंहः + गर्जति – अः + ग् – सिंहो गर्जति
(iv) मयूरः + नृत्यति – अः + ग्- मयूरो नृत्यति
(v) गजः + धावति – अः + ध् – गजो धावति
(vi) तरुणः + नमति – अ: + न् – तरुणो नमति
(vii) वृक्षः + वर्धते – अः + व् – वृक्षो वर्धते
(viii) गोपालः + हसति – अः + ह् – गोपालो हसति
(ix) कः + अपि – अ: + अ – कोऽपि
(x) ‘ वृद्धः + अत्र – अः + अ – वृद्धोऽत्र
8. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत-.
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
9. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) मृग इति = मृगः + अस्ति
(ii) रामोऽस्ति = रामः + अस्ति
(iii) सोऽतीव = स: + अतीव
(iv) एषोऽस्मि = एष: + अस्मि
(v) स आगच्छति = सः + आगच्छति
(vi) मेघो गर्जति = मेघः + गर्जति
(vii) एष रहीमः = एषः + रहीमः
(viii) लता वर्धन्ते = लताः + वर्धन्ते
(ix) वृद्धा हसन्ति = वृद्धाः + हसन्ति
(x) बालिका नमन्ति = बालिका: + नमन्ति
10. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
11. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
यथा- प्रातः + गच्छति = प्रातर्गच्छति।
प्रातः + उदेति = प्रातरुदेति।
पुनः + उपविशति = पुनरुपविशति
पुनः + आस्ते = पुनरास्ते
प्रातः + उत्तिष्ठति = प्रातरुत्तिष्ठति
प्रातः + वन्दनीयः = प्रातर्वन्दनीयः
12. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
मिश्रितप्रश्नाः
1.अधोलिखितपद्येषु स्थूलपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत
(अधोलिखित पद्यों में स्थूलपदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) अर्थो हि कन्या परकीय एव।
उत्तरम्:
अर्थः + हि । परकीयः + एव।
(ii) अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थी न कस्यचित्। अतोऽर्थाय यतेतैव सर्वदा यत्नमास्थितः ।
उत्तरम्:
पुरुषः + दासः + दासः + तु + अर्थी । अतः + अर्थाय, यतते + एव।
(iii) प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो देवोऽपि तं लङ्ययितुं न शक्तः।
उत्तरम्:
मनुष्यः + देवः + अपि। तस्मात् न शोचामि न विस्मयो मे यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्। उत्तरम्-विस्मयः + मे + यत् + अस्मदीयम्।
(iv) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तरम्:
आलस्यम् + हि। शरीरस्थः + महान् ।
2. सन्धिं कुरुत – (सन्धि कीजिए-)
(i) बालः + हसति = ……………………………….
(ii) · बालाः + हसन्ति = ……………………………….
(iii) मृगः + धावति = ……………………………….
(iv) मृगाः + धावन्ति = ……………………………….
(v) सिंहः + गर्जति = ……………………………….
(vi) सिंहाः + गर्जन्ति = ……………………………….
(vii) वृक्षः + वर्धते = ……………………………….
(viii) वृक्षाः + वर्धन्ते = ……………………………….
(ix) पादपः + फलति = ……………………………….
(x) पादपाः + फलन्ति = ……………………………….
(xi) बालकः + इच्छति = ……………………………….
(xii) बालकाः + इच्छन्ति = ……………………………….
(xiii) मृगः + इति = ……………………………….
(xiv) मृगाः + इति = ……………………………….
उत्तरम्:
(i) बालः + हसति = बालो हसति
(ii) बालाः + हसन्ति = बाला हसन्ति
(iii) मृगः + धावति = मृगो धावति
(iv) मृगाः + धावन्ति = मृगा धावन्ति
(v) सिंहः + गर्जति = सिंहो गर्जति
(vi) सिंहाः + गर्जन्ति = सिंहा गर्जन्ति
(vii) वृक्षः + वर्धते = वृक्षो वर्धते
(viii) वृक्षाः + वर्धन्ते = वृक्षा वर्धन्ते
(ix) पादपः + फलति = पादपः फलति
(x) पादपाः + फलन्ति = पादपाः फलन्ति
(xi) बालकः + इच्छति = बालक इच्छति
(xii) बालकाः + इच्छन्ति = बालका इच्छन्ति
(xiii) मृगः + इति = मृग इति
(xiv) मृगाः + इति = मृगा इति
परीक्षा में प्रष्टव्य सन्धि-विषयक प्रश्न
I.
(क) स्वरसन्धेः अथवा गुणसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
स्वरसन्धि-दो अत्यन्त निकट स्वरों के मिलने से ध्वनि में जो विकार उत्पन्न होता है उसे अच् सन्धि या स्वर सन्धि कहते हैं। यह दीर्घ सन्धि, गुण सन्धि आदि आठ प्रकार की होती है।
उदाहरण:
विद्या + आलयः = विद्यालयः
नर + ईशः = नरेशः।
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः।
अथवा
गुणसन्धि-यदि अ या आ से परे कोई अन्य ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, लु स्वर हों तो उन दोनों के स्थान पर क्रमश: गुण आदेश अर्थात् अ + इ = ए, अ + उ = ओ, अ + ऋ = अर, अ + ल = अल् हो जाता है। उदाहरण-परम + ईश्वरः = परमेश्वरः, सूर्य + उदयः = सूर्योदयः, महा + ऋषिः = महर्षिः।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
तच्छ्रुत्वा, सरः + तीरम्, प्रोक्तम्, न + अहम्, प्रिय + छात्राः ।
उत्तराणि:
तच्छ्रुत्वा = तत् + श्रुत्वा (श्चुत्व सन्धि)
सरः + तीरम् = सरस्तीरम् (विसर्गसन्धि)
प्रोक्तम् = प्र + उक्तम् (गुण सन्धि)
न + अहम् = नाहम् (दीर्घ सन्धि)
प्रिय + छात्राः = प्रियच्छात्रा (चकार आगम सन्धि)
II.
(क) व्यञ्जनसन्धेः अथवा अयादिसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
व्यंजनसन्धि-व्यंजन का व्यंजन के साथ अथवा व्यंजन का स्वर के साथ मिलने पर जो ‘विकार’ होता है उस विकार को व्यंजन सन्धि कहते हैं। जैसे
सत् + जनः = सज्जनः।
सत् + आचारः = सदाचारः।
अयादि सन्धि:
यदि ए, ओ, ऐ, औ से परे कोई स्वर हो तो वे क्रमशः अय, अव, आय और आव् में बदल जाते हैं। जैसे-कवे + ए = कवये। शे + अनम् = शयनम्।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
जलागमः, निर् + रोगः, नाववतु, रामः + च, स्वच्छः ।
उत्तरम्:
जलागमः = जल + आगमः (दीर्घसन्धिः )
निर् + रोगः = नीरोगः (विसर्गसन्धिः )
नाववतु = नौ + अवतु (अयादिसन्धिः)
रामः + च = रामश्च (श्चुत्वसन्धिः)
स्वच्छः = सु + अच्छः (यण्सन्धि)
III.
(क) विसर्गसन्धेः अथवा दीर्घसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
विसर्ग सन्धि-विसर्ग को स्वर या व्यंजन के योग में जो विकार होता है, उसे विसर्जनीय सन्धि या विसर्ग सन्धि कहते हैं। जैसे-रामः + टीकते = रामष्टीकते। मनः + रोगः = मनोरोगः। दीर्घ सन्धि-हस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋ से परे सवर्ण ह्रस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋ होने पर दोनों के स्थानों में दीर्घ वर्ण हो जाता है जैसे
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी। .
च + अस्ति = चास्ति।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
यद्येवम्, सर्वे + अत्र, तच्छत्रुः, द्वौ + अपि, सदाचारः।
उत्तरम्:
यद्येवम् = यदि + एवम् (यण् सन्धिः ) ।
सर्वे + अत्र = सर्वेऽत्र (पूर्वरूपसन्धिः )
द्वौ + अपि = द्वावपि (अयादि सन्धिः )
सदाचारः = सत् + आचारः (जश्त्व सन्धिः )
IV. जश्त्वसन्धेः अथवा उत्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
जश्त्व-सन्धि (झलां जशोऽन्ते)-पदान्त में स्थित वर्ग के पहले अक्षर क, च, ट, तु, प् के बाद कोई स्वर या वर्ग के तीसरे, चौथे अक्षर या अन्त:स्थ य, र, ल, व् या ह बाद में हों तो उनके स्थान पर ‘जश्त्व’ हो जाता है। (संस्कृत में ज, ब, ग, ड्, द् का नाम जश् है।) जैसे
क् को ग्-वाक + ईशः = वागीशः ।
च् को ज्-अच् + अन्तः = अजन्तः ।
च को ड्-षट् + ख
त् को द्-जगत् + बंधुः = जगबन्धु ।
प् को ब्-अप् + जः = अब्जः ।
अथवा
उत्व-सन्धियदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो तथा उससे परे भी ‘अ’ हो तो विसर्ग को ‘उ’ हो जाता है और वह ‘उ’ पूर्व वाले ‘अ’ से मिलकर ‘ओ’ हो जाता है। सामने वाले ‘अ’ के स्थान पर ‘इ’ चिह्न लगा दिया जाता है।
उदाहरण:
पुरुषः + अस्ति = पुरुषोऽस्ति।
देवः + अयम् = देवोऽयम्।
नरः + अयम् = नरोऽयम्।
स: + अहम् = सोऽहम्।
वेद : + अधीतः = वेदोऽधीतः।
V. सत्वसन्धेः अथवा जश्त्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
सत्वसन्धि–यदि विसर्ग से परे ‘त्’ या ‘थ्’ वर्ण हो तो विसर्ग को ‘स्’ हो जाता है; जैसे
रामः + तरति = रामस्तरति
नद्याः + तीरम् = नद्यास्तीरम् ।
बाल: + थूत्करोति = बालस्थूत्करोति
यदि ‘क्’ या ‘प्’ वर्ण से पूर्व कोई प्रत्यय सम्बन्धी विसर्ग पड़ा हो तो भी विसर्ग को ‘स्’ हो जाता है।
उदाहरण
यशः + काम्यति = यशस्काम्यति।
यशः + कम् = यशस्कम्।
पयः + पाशम् = पयस्पाशम्।
पयः + कल्पम् = पयस्कल्पम्।
VI. रलोपसन्धेः अथवा सत्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तर:
म्रलोप सन्धि
यदि रेफ (र) या विसर्ग-(:) के बाद ‘र’ पड़ा हो तो पहले ‘र’ या विसर्ग (:) का लोप हो जाता है तथा उससे पूर्व के स्वर को दीर्घ भी हो जाता है। जैसे
निर् + रवः = नीरवः।
निर् + रोगः = नीरोगः
गुरुः (गुरुर) + राजते = गुरूराजते।
साधुः (साधुर्) + रमते = साधूरमते।
पुनः (पुनर्) + रमते = पुनारमते।
अभ्यासार्थ सन्धिविषयक बहुविकल्पीय प्रश्न
1. अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत-
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘सञ्चयः’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) सम् + चयः
(ii) सम + चयः
(iii) सं + चयः
(iv) सब + चयः।।
उत्तरम्:
(i) सम् + चयः
(ख) ‘शिशवः + तु’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) शिशवष्टु
(ii) शिशवष्तु
(iii) शिशवर्तु
(iv) शिशवस्तु।
उत्तरम्:
(iv) शिशवस्तु
(ग) ‘यथेष्टम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) यथा+ एष्टम्
(ii) यथा+ इष्टम्
(iii) यथे+ ष्टम्
(iv) यथेस्+ तम्
उत्तरम्:
(i) यथा+ इष्टम्
(घ) ‘प्रति + आवर्तनम्’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) प्रतियावर्तनम्
(ii) प्रत्यवर्तनम्
(ii) प्रत्यावर्तनम्
(iv) प्रत्यार्वतनम्।
उत्तरम्:
(iii) प्रत्यावर्तनम्
(ङ) ‘कदाचिच्च’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) कदाचित् + च
(ii) कदाचिच् + च
(iii) कदा + चिच्च
(iv) कदाचित + च।
उत्तरम्:
(i) कदाचित् + च।
(च) ‘प्राणेभ्यः + अपि’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) प्राणेभ्योरपि
(ii) प्राणेभ्योऽअपि
(iii) प्राणेभ्योष्वपि
(iv) प्राणेभ्योऽपि।
उत्तरम्:
(iv) प्राणेभ्योऽपि।
(छ) ‘अल्पैरपि’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) अल्पै + रपि
(ii) अल्पः + अपि
(iii) अल्पैः + अपि
(iv) अल्प + अपि।
उत्तरम्:
(iii) अल्पैः + अपि।
(ज) ‘तव + उत्तमा’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) तवुत्तमा
(ii) तवोत्तमा
(iii) तवौत्तमा
(iv) तवेत्तमा।
उत्तरम्:
(ii) तवोत्तमा।
(झ) ‘अभ्यागतम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) अभि + आगतम्
(ii) अभ्या + आगतम्
(iii) अभि + यागतम्
(iv) अभी + आगतम्।
उत्तरम्:
(i) अभि + आगतम्।
(अ) ‘लीलया + एव’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) लीलयौव
(ii) लीलयैव
(iii) लीलयाव
(iv) लीलयेव।
उत्तरम्:
(ii) लीलयैव।
(ट) ‘श्रुत्वैव’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) श्रुत्वा + इव
(ii) श्रुत्वा + एव
(iii) श्रुत् + एव
(iv) श्रुत् + वैव
उत्तरम्:
(ii) श्रुत्वा + एव।
(ठ) ‘दोष + उपेतम्।’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) दोषेपेतम्
(ii) दोषोपेतम्
(iii) दोषुपेतम्
(iv) दोषोपेतम्।
उत्तरम्:
(iv) दोषोपेतम्।
The Complete Educational Website