Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समास प्रकरणम्
Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समास प्रकरणम्
समास प्रकरणम् HBSE 10th Class
1. सन्धि और समास में क्या अन्तर है ?
उत्तरम्:
परस्पर वर्णों के मेल को ‘सन्धि’ कहा जाता है और अर्थ के अनुसार पदों के मेल को ‘समास’ कहा जाता है।
यथा-तस्य अर्थः = तस्यार्थः (सवर्णदीर्घ-सन्धिः)
तस्य अर्थः = तदर्थः (षष्ठी-तत्पुरुषसमासः)
2. समास-शब्द का क्या तात्पर्य है ?
अथवा
‘समास’ किसे कहते है ?
उत्तरम्:
अर्थ के अनुसार दो या दो से अधिक पदों को आपस में जोड़ने को ‘समास’ कहते हैं।
यथा- राज्ञः पुरुषः-राजपुरुषः (षष्ठी तत्पुरुषः)
Samas In Sanskrit Class 10 HBSE
3. कितने पदों में समास किया जा सकता है ?
उत्तरम्:
समास दो या दो से अधिक पदों में किया जा सकता है।
यथा- रघोः वंशः – रघुवंशः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
रघोः वंशे जातः — रघुवंशजातः (षष्ठी, सप्तमी-तत्पुरुषः)
4. समस्तपदों को अलग-अलग करने को क्या कहा जाता है ?
अथवा
समास में विग्रह से क्या तात्पर्य है ? अर्थ के अनुसार समस्तपदों को अलग करना ‘विग्रह’ कहलाता है। यथा-कार्यकुशलः (समस्तपदम्), कार्येषु कुशलः (विग्रहः)
5. ‘समस्तपदम्’ से क्या तात्पर्य है ?
उत्तरम्-अर्थ के अनुसार जब दो या दो से अधिक पदों में समास हो जाता है, तब उस एक पद को ही ‘समस्तपद’ कहा जाता है।
यथा
विग्रहः – समस्तपदम् – समासनाम
दिनं दिनं – प्रतिदिनम् – अव्ययीभाव-समासः
Sanskrit Samas Class 10 HBSE
6. समास में प्रथम और द्वितीय पद को क्या कहा जा सकता है ?
उत्तरम्:
समास में प्रथम पद को पूर्वपद तथा द्वितीय पद को उत्तरपद कहा जाता है। यथा-वृक्षस्य मूलम् – वृक्षस्य (पूर्वपदम्) मूलम् (उत्तरपदम्)
7. प्रमुख समासों के नाम लिखिए।
अथवा
समास के प्रमुख भेदों के नाम लिखिए। उत्तरम्-समासों के प्रमुख भेद चार हैं
(i) अव्ययीभाव-समासः
(ii) तत्पुरुष-समास:
(iii) बहुव्रीहि-समासः
(iv) द्वन्द्व-समासः
Class 10 Sanskrit Samas HBSE
8. तत्पुरुष-समास की सोदाहरण परिभाषा लिखिए।
अथवा
उत्तरपदप्रधान समास कौन-सा है ?
उत्तरम्-दो पदों के समास में जब अर्थ की दृष्टि से उत्तरपद प्रधान होता है, तब वह तत्पुरुष समास कहलाता
यथा– रामस्य सेवकः-रामसेवकः (षष्ठी-तत्पुरुषः) अर्थदृष्ट्या अत्र उत्तरपदस्य ‘सेवकस्य’ प्रधानता अस्ति।
Samas Sanskrit Class 10 HBSE
9. तत्पुरुष-समास के प्रमुख भेद कौन से हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्:
तत्पुरुष समास के प्रमुख भेद छः हैं
(i) विभक्ति-तत्पुरुषः
(ii) अलुक्-विभक्तितत्पुरुषः
(iii) उपपद-तत्पुरुषः
(iv) नञ्-तत्पुरुषः
(v) द्विगु-तत्पुरुषः
(vi) कर्मधारय-तत्पुरुषः
10. विभक्ति-तत्पुरुष के कितने भेद हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्-विभक्ति तत्पुरुष के छः भेद होते हैं
1. द्वितीया-तत्पुरुषः
2. तृतीया-तत्पुरुषः
3. चतुर्थी-तत्पुरुषः
4. पञ्चमी-तत्पुरुषः
5. षष्ठी-तत्पुरुषः
6. सप्तमी-तत्पुरुषः
Sanskrit Samas Questions Class 10 HBSE
11. द्वितीया-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
द्वितीया विभक्ति वाले पद का समास श्रित, अतीत, पतित, गत, प्राप्त, आपन्न, गमि, बुभुक्ष शब्दों के साथ होता है।) यथा- कृष्णं श्रितः – कृष्णश्रितः, नरकं पतितः-नरकपतितः।
12. तृतीया-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
तृतीया विभक्ति वाले पद का समास पूर्व, सदृश, सम, ऊन, कलह, निपुण, मिश्र, श्लक्ष्ण शब्दों तथा क्त (त) प्रत्यय से बने शब्दों के साथ होता है।
यथा-मासेन पूर्वः – मासपूर्वः
मात्रा सदृशः — मातृसदृशः
नखैः भिन्नः – नखभिन्नः
खड्गेन हतः – खड्गहतः
13. चतुर्थी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
चतुर्थी विभक्ति वाले पद का समास अर्थ, बलि, हित, सुख, हित शब्दों के साथ तथा तादर्थ्य (वहीं वस्तु । उसी के लिए) में होता है।
यथा-कुण्डलाय हिरण्यम्-कुण्डलहिरण्यम् (तादर्थ्य)
यूपाय दारु – यूपदारु (तादर्थ्य)
भूतेभ्यः बलिः – भूतबलिः
Samas Class 10 Sanskrit HBSE
14. पञ्चमी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
पञ्चमी विभक्ति वाले पद का समास मुक्त, पतित, भय, भीति, भी शब्दों के साथ होता है।
यथा-व्याघ्रात् भीतः – व्याघ्रभीतः
दुःखात् मुक्तः – दुःखमुक्तः
सिंहात् भीतिः – सिंहभीति:
15. षष्ठी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
षष्ठी विभक्ति वाले पद का समास अन्य विभक्ति वाले पदों के साथ होता है।
यथा-राज्ञः पुरुषः -राजपुरुषः
प्रजायाः पालकः -प्रजापालकः
रामस्य सेवकः – रामसेवकः
16. सप्तमी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
कुशल, प्रवीण, निपुण, सिद्ध, शुष्क, पक्व आदि शब्दों के साथ सप्तमी विभक्ति वाले पद का समास होता
यथा-कार्येषु कुशल:-कार्यकुशलः
शास्त्रेषु निपुणः – शास्त्रनिपुणः
आतपे शुष्कः – आतपशुष्कः
Sanskrit Class 10 Samas HBSE
17. नञ्-तत्पुरुष के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
न उचितम् अनुचितम्
न ऋतम् अनृतम् ।
न सत्यम् असत्यम्
18. उपपद-तत्पुरुष के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
नीरं ददाति इति नीरदः
जलं ददाति इति जलदः
मधु पिबति इति मधुपः
10th Class Samas HBSE
19. द्वन्द्वसमास की परिभाषा सोदाहरण लिखिए।
उत्तरम्:
‘च’ के अर्थ में जब दो या दो अधिक पदों का समास होता है तब उसे द्वन्द्व समास कहते हैं।
यथा-रामः च लक्ष्मणः च रामलक्ष्मणौ
माता च पिता च मातापितरौ।
20. द्वन्द्व समास के कितने भेद हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्:
द्वन्द्व समास के तीन भेद होते हैं
(i) इतरेतर-द्वन्द्व-समास:
(ii) एकशेष-द्वन्द्व-समासः
(iii) समाहारद्वन्द्व-समासः
21. इतरेतरद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
धर्मः च अर्थ: च – धर्मार्थों
माता च पिता च-मातापितरौ
युधिष्ठिरः च भीमः च अर्जुनः-युधिष्ठिरभीमार्जुनाः
Samas In Sanskrit HBSE 10th Class
22. समाहारद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
पाणी च पादौ च तेषां समाहारः पाणिपादम्
अहिः च नकुलः च तयोः समाहारः अहिनकुलम्
शीतं च उष्णं च तयोः समाहारः शीतोष्णम्।
23. एकशेषद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्-माता च पिता च – पितरौ
वृक्षः च वृक्षः च वृक्षः च – वृक्षाः
भ्राता च भगिनी च भ्रातरौ।
24 द्विगुसमास किसे कहते हैं ?
उत्तरम्:
जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक होता है, तब वहाँ द्विगु समास होता है।
यथा-अष्टानाम् अध्यायानाम् समाहारः-अष्टाध्यायी
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः पञ्चतन्त्रम्,
त्रयाणां लोकानां समाहार: त्रिलोकम्।
25. बहुब्रीहिसमास किसे कहते हैं ?
अथवा ‘अन्यपदप्रधानः’ समास कौन-सा है ?
उत्तरम्-बहुव्रीहि समास अन्यपद प्रधान समास होता है। क्योंकि इस समास में समस्तपद दूसरे पदार्थों का विशेषण बन जाता है।
यथा-नीलः कण्ठः यस्य सः -नीलकण्ठः (शिवः)
विद्यां धारयति या सा-विद्याधारिणी (सरस्वती)
पीतानि अम्बराणि यस्य सः -पीताम्बरः (विष्णुः)
26. अव्ययीभावसमास में कौन-सा पद प्रधान होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास में पूर्वपद प्रधान होता है और वह पूर्वपद कोई अव्ययपद होता है।
यथा- वृक्षस्य समीपम्-उपवृक्षम्
शक्तिम् अनतिक्रम्य-यथाशक्ति
जलस्य अभाव:- निर्जलम।
27. किस समास का पूर्वपदअव्ययपद होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास का पूर्वपद अव्ययीपद होता है।
यथा- मक्षिकाणाम् अभावः – निर्मक्षिकम्,
रूपस्य योग्यम् – यथायोग्यम्।
28. किस समास का समस्तपदअव्ययपद होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास का समस्तपद अव्ययपद होता है।
यथा-रथस्य पश्चात्-अनुरथम्
ग्रामं ग्रामम्-प्रतिग्रामम्।
29. अव्ययीभाव-समास किन-किन अर्थों में होता है ?
उत्तरम्:
समीप आदि अर्थों में अव्ययीभाव समास होता है। इसका पूर्वपद कोई अव्यय तथा अर्थ की दृष्टि से प्रधान होता है।
यथा-कृष्णस्य समीपम् – उपकृष्णम्
समयम् अनतिक्रम्य – यथासमयम्।
30. कर्मधारय-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
मधुराणि फलानि.- मधुरफलानि
नीलम् अम्बरम् – नीलाम्बरम्
नीलं कमलम् – नीलकमलम्।
अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न
1. निम्नलिखितानि वाक्यानि पठित्वा उदाहरणानुसारं वाक्येषु स्थूलशब्दाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि प्रदत्तरिक्तस्थानेषु लिखत-(निम्नलिखित वाक्यों को पढ़कर उदाहरण के अनुसार वाक्यों में स्थूलशब्द पर आधारित प्रश्नों के उत्तर प्रदत्त रिक्तस्थानों में लिखिए-)
उत्तराणि:
यथा
(क) जनाः देशभक्तं पूजयन्ति।
(1) जनाः किं पूजयन्ति ?
(2) जनाः कस्य भक्तं पूजयन्ति ?
जनाः देशभक्तं पूजयन्ति।
जनाः देशस्य भक्तं पूजयन्ति।
(ख) वृक्षारूढाः वानराः कूर्दन्ते।
(1) कीदृशाः वानराः कूर्दन्ते ? ।
(2) कम् आरूढाः वानराः कूर्दन्ते ?
वृक्षारूढा: वानराः कूर्दन्ते।
वृक्षम् आरूढाः वानराः कूर्दन्ते।
(ग) वृक्षपतितानि आम्राणि पक्वानि।
(1) कानि आम्राणि पक्वानि ?
(2) कस्मात् पतितानि आम्राणि पक्वानि ? |
वृक्षपतितानि आम्राणि पक्वानि।
वृक्षात् पतितानि आम्राणि पक्वानि।
(घ) बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति।
(1) बालकाः कुत्र क्रीडन्ति ?
(2) बालकाः कस्याः क्षेत्रे क्रीडन्ति ?
बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति।
बालकाः क्रीडायाः क्षेत्रे क्रीडन्ति।
2. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोदत्तानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत
(उदाहरण के अनुसार नीचे दिए गए समस्तपदों के विग्रह लिखिए-)
उदाहरणम्:
(क) देशभक्तम् । देशस्य भक्तम्
उत्तरम्:
(ख) वृक्षारूढाः – वृक्षम् आरूढाः
(ग) वृक्षपतितानि – वृक्षात् पतितानि
(घ) क्रीडाक्षेत्रे – क्रीडायाः क्षेत्रे
अधोलिखितैः समस्तपदैः सह विग्रहान् मेलयत-(अधोलिखित समस्तपदों के साथ विग्रहों को मिलाइए-)
3. अधोलिखितानि पदानि योजयित्वा समस्तपदानि रचयत-(अधोलिखित को जोड़कर समस्तपद बनाइए)
उत्तरम्:
(समस्तपदानि)
(क) कर्मणि कुशलः ……………………………… कर्मकुशलः
(ख) प्रजानां पालकः …………………….. प्रजापालकः
(ग) रघोः वंशः ……………………………… रघुवंशः
(घ) कुमारस्य सम्भवः ………………………. कुमारसम्भवः
(ङ) राष्ट्रपतेः भवनम् …………………………… राष्ट्रपतिभवनम्
4. स्थूलाक्षराणि पदानि योजयित्वा अनुच्छेदे रिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(स्थूलाक्षर पदों को जोड़कर अनुच्छेद में रिक्तस्थानों में समस्तपद लिखिए-)
ग्रामं गतः 
कश्चित् नागरिक: एकं बालकं कूपं पतितम् अपश्यत् । उच्चैः विलपन्ती तस्य माता अवदत् – भोः । अहं भवतः शरणम् आगता कृपया रक्षतु मम बालकम् इति । नागरिकः सपदि कूपे रज्जं पातयित्वा संकटम् आपन्नं बालकं रक्षितवान। दःखम अतीता सा जननी अवदत्’भद्रम् अस्तु ते’ इति।
उत्तरम्-ग्रामगतः, कूपपतितम् , शरणागता, संकटापन्नं, दुःखातीता।
5. अधोलिखिते अनुच्छेदे समस्तपदानि रेखाकितानि कुरुत
(अधोलिखित अनुच्छेद में समस्तपदों को रेखांकित कीजिए-)
उत्तरसहितम्:
कश्चित् वनवासी एकदा ग्रामम् अगच्छत्। ग्रामगतः सः तत्र यन्त्रचालितम् अरघट्टम् दृष्टवान् । अरघट्टस्य घटिकापतत् जलं क्षेत्राणि सिञ्चति स्म। यन्त्रदर्शनेन चकितः सः नगरं प्रति प्रस्थितः। तत्र आपणगतानि वस्तूनि दृष्ट्वा अचिन्तयत्-अरे ! किमेतत् सर्वं मानवनिर्मितम्। अनुपमा मानवशक्तिः। विविधा भोजनसामग्री, यन्त्रनिर्मितानि परिधानवस्त्राणि, आत्मरक्षायै शस्त्राणि, शरीरशोभायै प्रसाधनद्रव्याणि, विस्तृताः सञ्चारमार्गाः,
विद्युद्व्यजनानि ग्रीष्मतापहरणाय वातानुकूलनयन्त्राणि शीतनिवारणाय उष्णकाणि
एतत् सर्वं दृष्ट्वा सः आश्चर्यविमूढः जातः । वृक्षमूले उपविश्य सः अवदत्-अहो कथं विज्ञानाधीनः जातः अद्यतनः मानवः।
6. अधोलिखितविग्रहान् पठत, अनुच्छेदात् चित्वा तेषां समक्षं समस्तपदानि लिखत।
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर, अनुच्छेद से चुनकर उनके सामने समस्तपद लिखिए)
उत्तरसहितम्
यथा
(क) वृक्षस्य मूले – वृक्षमूले
(ख) आत्मनः रक्षायै – आत्मरक्षायै
(ग) ग्रामं गत – ग्रामगतः
(घ) वातानुकूलनाय यन्त्राणि – वातानुकूलनयन्त्राणि
(ङ) मानवस्य शक्तिः – मानवशक्तिः
(च) वनं वसति इति – वनवासी
(छ) मानवेन निर्मितम् – मानवनिर्मितम्
(ज) आपणं गतानि – आपणगतानि
(झ) यन्त्रस्य दर्शनेन – यन्त्रदर्शनेन
(ब) यन्त्रेण चालितम् – यन्त्रचालितम्
(ट) सञ्चाराय मार्गाः – संञ्चारमार्गाः
(ठ) विज्ञानस्य अधीनः – विज्ञानाधीनः
(ढ) यन्त्रेण निर्मितानि – यन्त्रनिर्मितानि
(ण) विद्युतः व्यजनानि – विद्युद्व्यजननानि
(त) शीतस्य निवारणाय – शीतनिवारणाय
(थ) आश्चर्येण विमूढः – आश्चर्यविमूढः
(द) घटिकाभ्यः पतत् – घटिकापतत्
(ध) भोजनाय सामग्री – भोजनसामग्री
(न) परिधानाय वस्त्राणि – परिधानवस्त्राणि
(प) शरीरस्य शोभायै – शरीरशोभायै
(फ) ग्रीष्मस्य तापस्य हरणाय – ग्रीष्मतापहरणाय
7. उपर्युक्तसमस्तपदानि अधोलिखिततालिकायां विभज्य लिखन्तु।
(उपर्युक्त समस्तपदों को नीचे दी गई तालिका में विभाजन करके लिखिए)
द्वितीयातत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
तृतीयातत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
चतुर्थीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
पञ्चमीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
षष्ठीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
सप्तमीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
उत्तरम्:
द्वितीयातत्पुरुषः – ग्रामगतः, आपणगतानि।
तृतीयातत्पुरुषः – मानवनिर्मितम्, यन्त्रचालितम्, यन्त्रनिर्मितानि, आश्चर्यविमूढः।
चतुर्थीतत्पुरुषः – वातानुकूलनयन्त्राणि, सञ्चारमार्गाः, भोजनसामग्री, परिधानवस्त्राणि।
पञ्चमीतत्पुरुषः – घटिकापतत्।
षष्ठीतत्पुरुषः – वृक्षमूले, आत्मरक्षायै, मानवशक्तिः , यन्त्रदर्शनेन, विज्ञानाधीन:,
विद्युद्व्यजनानि, शीतनिवारणाय, शरीरशोभायै, ग्रीष्मतापहरणाय।
सप्तमीतत्पुरुषः – वनवासी।
8. (क) अधोलिखित-तालिकां पूरयत
(अधोलिखित-तालिका को पूरा कीजिए-)
यथा-
(क) जले जायते इत – जलजम्
(ख) ………………. तोयजम्
(ग) ……………… नीरजम्
(घ) अम्बुनि जायते इति ………………
(ङ) अम्भसि जायते इति ………………
(च) वारि ददाति इति – वारिदः
(न) पृथ्वीं पालयति इति ………………
(प) पादैः पिबति इति – पादपः
(ब) अम्भः ददाति इति – अम्भोदः
(ट) वारि अस्मिन् धीयते इति – वारिधिः
(ठ) जलधिः ………………
(ड) ……………….. पयोधिः
(ढ) …………………. अम्भोधिः
(ण) महीं पाति (रक्षति) इति – महीपः
(त) नान् पाति इति ………………
(थ) भुवं पाति इति ………………
(द) भुवं पालयति इति – भूपालः
(ध) महीं पालयति इति ………………
(छ) जलम् ददाति इति ………………
(ज) पयोदः ………………
(झ) अम्बु ददाति इति – अम्बुदः
(फ) मधु पिबति इति ………………
(ब) खे (आकाशे) गच्छति इति – खगः
(भ) विहायसा गच्छति इति
(म) खे चरति इति ………………
(य) अण्डात् जायते इति ………………
(र) महीं धारयति इति – महीधरः
उत्तरम्यथा:
(क) जले जायते इति – जलजम्
(ख) तोये जायते इति – तोयजम्
(ग) नीरे जायते इति – नीरजम्
(घ) अम्बुनि जायते इति – अम्बुजम्
(ङ) अम्भसि जायते इति – अम्भोजम्
(च) वारि ददाति इति – वारिदः
(छ) जलम् ददाति इति – जलदः
(ज) पयः ददाति इति – पयोदः
(झ) अम्बु ददाति इति – अम्बुदः
(ब) अम्भः ददाति इति – अम्भोदः
(ट) वारि अस्मिन् धीयते इति – वारिधिः
(ठ) जलं अस्मिन् धीयते इति – जलधिः
(ड) पयः अस्मिन् धीयते इति – पयोधिः
(ढ) अम्भः अस्मिन् धीयते इति – अम्भोधिः
(ण) महीं पाति (रक्षति) इति – महीपः
(त) नान् पाति इति – नृपः
(थ) भुवं पाति इति – भूपः
(द) भुवं पालयति इति – भूपालः
(ध) महीं पालयति इति – महीपाल:
(न) पृथ्वी पालयति इति – पृथ्वीपाल:
(प) पादैः पिबति इति – पादपः
(फ) मधु पिबति इति – मधुपः
(ब) खे (आकाशे) गच्छति इति – खगः
(भ) विहायसा गच्छति इति – विहगः
(म) खे चरति इति – खेचरः
(य) अण्डात् जायते इति – अण्डजः
(र) महीं धारयति इति – महीधरः
9. अधोलिखितानि विग्रहपदानि पठित्वा समस्तपदानि रचयत
(अधोलिखित विग्रहपदों को पढ़कर समस्तपद बनाइए-)
यथा
न मतम् ………………………………
न विज्ञातम् ………………………………
न दृष्टम् ………………………………
न परीक्षितम् ………………………………
न श्रुतम् ………………………………
न पठितम् ………………………………
न धार्मिक: ………………………………
न ऋतम् ………………………………
न उपस्थितः ………………………………
न आदरः …………………………..
उत्तरम्-
यथा- न मतम् अमतम्
न विज्ञातम् – अविज्ञातम्
न दृष्टम् – अदृष्टम्
न परीक्षितम् अपरीक्षितम्
न श्रुतम् – अश्रुतम्
न पठितम् – अपठितम्
न धार्मिकः – अधार्मिकः
न ऋतम् – अनृतम्
न उपस्थितः – अनुपस्थितः
न आदरः – अनादरः
10. अधोलिखितसूक्तिषु नञ्-तत्पुरुषस्य उदाहरणानि रेखाकितानि कुरुत
(अधोलिखित सूक्तियों में नञ्-तत्पुरुष के उदाहरण रेखांकित कीजिए-)
(क) न अनृतं ब्रूयात्।
(ख) अविवेकः परमापदां पदम्।
(ग) न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्।
(घ) किं हेयम् ? अकार्यम्।
(ङ) किं जीवितम् ? अनवद्यम्।
उत्तरम्:
(क) न अनृतं ब्रूयात् ।
(ख) अविवेकः परमापदां पदम्।
(ग) न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्।
(घ) किं हेयम् ? अकार्यम्।
(ङ) किं जीवितम् ? अनवद्यम्।
11. अधोलिखितेषु वाक्येषु विग्रहपदानि संयोज्य इतरेतरद्वन्द्वसमस्तपदानि रचयत
(अधोलिखित वाक्यों में विग्रहपदों को जोड़कर इतरेतरद्वन्द्व-समस्तपदों की रचना कीजिए-)
(क) रामः च लक्ष्मणः च ………….. विश्वामित्रस्य शिष्यौ आस्ताम् ।
(ख) लक्ष्मणः शत्रुघ्नः च …………… सुमित्रायाः पुत्रौ आस्ताम्।
(ग) नकुलः सहदेवः च …………… माव्याः पुत्रौ आस्ताम्।
(घ) युधिष्ठिरः भीमः अर्जुनः च ……… कुन्त्याः पुत्राः आसन्।
(ङ) वसिष्ठः च विश्वामित्रः च …………. आचार्यो आस्ताम्।
उत्तरम्:
(क) रामलक्ष्मणौ
(ख)लक्ष्मणशत्रुघ्नौ
(ग) नकुलसहदेवौ
(घ) युधिष्ठिरभीमार्जुनाः
(ङ) वसिष्ठविश्वामित्रौ।
12. अधोलिखितेषु कोष्ठेषु समाहारद्वन्द्वसमस्तपदानि पूरयत। सहायतार्थं सूचीप्रदत्ता अस्ति।
(अधोलिखित कोष्ठकों में समाहारद्वन्द्व-समस्तपदों कोपूरा कीजिए। सहायतार्थ सूची दी गई है)
(क) पाणी च पादौ च …………. प्रक्षाल्य भोजनं कुरु।
(ख) तव पुत्राः च पौत्राः च …………… चिरं जीवन्तु।
(ग) शीतं च उष्णं च ………….. योगिनं न बाधते।
(घ) शुकेन कोटरात् शिरः च ग्रीवा च ………….. बहिः प्रसार्यते।
(ङ) धीराय सम्पत् च विपत् च …………. समम्।।
सहायतार्थं
सूची सम्पद्विपदम्, पाणिपादम्, शीतोष्णम्, पुत्रपौत्रम्, शिरोग्रीवम्
उत्तरम्:
(क) पाणिपादम्
(ख) पुत्रपौत्रम्
(ग) शीतोष्णम्
(घ)शिरोग्रीवम्
(ङ)सम्पद्विपदम्।
13. अधोलिखितान् विग्रहान् पठित्वा प्रदत्तसमस्तपदैः विग्रहान् मेलयत
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर दिए गए समस्तपदों से विग्रहों को मिलाइए-)
समस्तपदानि विग्रहाः
द्वयोः गवोः समाहारः = द्विगुः
पञ्चानां पात्राणां समाहारः = पञ्चपात्रम्
पञ्चानां गवां समाहारः = पञ्चगवम्
पञ्चानां वटानां समाहारः = पञ्चवटी
त्रयाणां लोकानां समाहारः = त्रिलोकी
14. अधोलिखितेषु समस्तपदेषु द्विगुसमस्तपदानि रेखाड्कितानि कुरुत
(अधोलिखित समस्तपदों में द्विगु-समस्तपदों को रेखांकित कीजिए-)
सप्तबालकाः सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, अष्टवादने, चतुर्युगम्, चतुर्मुखानि,नवरत्नम्, नवरात्रम्, नवदिनानि, चतुर्वेदम्, अष्टाङ्गम्।
उत्तराणि:
सप्तबालकाः, सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, अष्टवादने, चतुर्युगम्, चतुर्मुखानि,नवरत्नम्, नवरात्रम्, नवदिनानि, चतुर्वेदम्, अष्टाङ्गम्।
15. अधोलिखितान् विग्रहान् पठित्वा प्रदत्तसमस्तपदानां विग्रहं कुरुत
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर दिए गए समस्तपदों के विग्रह कीजिए-)
विग्रहाः – समस्तपदानि
यथा-नीलं गगनम् – नीलगगनम्
निर्मलं जलम् – निर्मलजलम्
शुष्कानि काष्ठानि – शुष्ककाष्ठानि
मधुराणि फलानि – मधुरफलानि
अमृतमयं भोजनम् – अमृतमयभोजनम्
शुद्धम् अन्नम् – शुद्धान्नम्
महान् ज्ञानी – महाज्ञानी
परम: दानी – परमदानी
समस्तपदानि – विग्रहाः
(क) महावीरः ……………………….
(ख) श्रान्तपथिकः ……………………….
(ग) महात्मा ……………………….
(घ) स्वच्छजलम् ……………………….
(ङ) उन्नतप्रासादः ……………………….
(च) शीतलसलिलम् ……………………….
उत्तरम्:
समस्तपदानि – विग्रहाः
(क) महावीरः – महान् वीरः
(ख) श्रान्तपथिकः – श्रान्तः पथिकः
(ग) महात्मा – महान् आत्मा
(घ) स्वच्छजलम् – स्वच्छं जलम्
(ङ) उन्नतप्रासादः – उन्नतः प्रासादः
(च) शीतलसलिलम् – शीतलं सलिलम्
16. समस्तपदानि स्चयत। (समस्त पद बनाइए)
यथा-
(क) महान् पुरुषः – महापुरुषः
उत्तरसहितम्:
(ख) पवित्रं मन : – पवित्रमनः
(ग) विस्तृता नाटिका – विस्तृतनाटिका
(घ) पुष्पितः वृक्षः – पुष्पितवृक्षः
(ङ) विकसितानि पुष्पाणि – विकसितपुष्पाणि
17. अधोलिखितानां विग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित विग्रहों के स्थान पर समस्तपद लिखिए-)
(क) यथा-
कमलम् इव नयनम् – कमलनयनम्
उत्तरसहितम्:
(क) पर्वतः इव उन्नतः – पर्वतोन्नतः
(ख) उत्पलम् इव कोमलम् – उत्पलकोमलम्
(ग) पुत्रः इव नकुलः – पुत्रनकुलः
(घ) सलिलम् इव शीतलम् – सलिलशीतलम्
(ख) यथा- सुभाषितम् रत्नम् इंव – सुभाषितरत्नम्
उत्तरसहितम्:
(क) मुखं चन्द्रः इव – मुखचन्द्रः
(ख) हिमकणं मौक्तिकम् इव – हिमकणमौक्तिकम्
(ग) गीता अमृतम् इव – गीतामृतम्
18. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदतरिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में समस्त पद लिखिए-)
उदाहरणानि:
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) रामः च कृष्णः च = रामकृष्णौ
(ख) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च = ग्रीष्मवसन्तशिशिराः
(ग) माता च पिता च = मातापितरौ
(घ) पाणी च पादौ च (अनयोः समाहारः) = पाणिपादम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च ………………………
(ख) रामः च सीता च ………………………
(ग) फलानि च पुष्पाणि च ………………………
(घ) पशवः च पक्षिणः च ………………………
(ङ) पिता च पुत्रः च ………………………
उत्तरम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च – ग्रीष्मवसन्तशिशिराः
(ख) रामः च सीता च – रामसीते
(ग) फलानि च पुष्पाणि च – फलपुष्पाणि
(घ) पशवः च पक्षिणः च – पशुपक्षिणः
(ङ) पिता च पुत्रः च – पितापुत्री
19. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदत्तरिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में समस्त पद लिखिए-)
विग्रहाः – समस्तपदानि
बहुः ब्रीहिः यस्य सः (कृषकः) = बहुब्रीहिः (कृषक:)
नीलम् उत्पलं यस्मिन् तत् (सरः) = नीलोत्पलम् (सरः)
दत्तं धनं यस्मै सः (जनः) = दत्तधनः (जनः)
पीतम् अम्बरं यस्य सः (विष्णुः) = पीताम्बरः (विष्णुः)
बहूनि फलानि यस्मिन् सः (वृक्षः) = बहुफलः (वृक्षः)
पीतं दुग्धं येन सः (बाल:) = पीतदग्धः (बालः)
पीतं दुग्धं यया सा (बालिका) = पीतदुग्धा (बालिका)
नीलः कण्ठः यस्य सः (शिवः) = नीलकण्ठः (शिवः)
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) कृतं भोजनं येन सः (ज़नः) ………………………
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) ……………
(ग) वीराः पुरुषाः यस्मिन् सः (ग्रामः) ………………………
(घ) अधीतं व्याकरणं येन सः (विद्वान्) ……………
(ङ) दश आननानि यस्य सः (रावणः) ………………………
उत्तरम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) कृतं भोजनं येन सः (जन:) – कृतभोजनः (जनः)
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) पतितपर्णः – (वृक्षः)
(ग) वीराः पुरुषाः यस्मिन् सः (ग्रामः) – वीरपुरुषः (ग्रामः)
(घ) अधीतं व्याकरणं येन सः (विद्वान्) – अधीतव्याकरणः (विद्वान्)
(ङ) दश आननानि यस्य सः (रावणः) – दशाननः (रावणः)
20. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलाक्षरपदानां समस्तपदानि रचयित्वा कोष्ठके लिखत।सहायकसूची अधः प्रदत्ता
(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलाक्षरपदों के समस्तपद बनाकर कोष्ठक में लिखिए। सहायकसूची नीचे दी गई है-)
एकदा सिद्धः अर्थः यस्य सः (……………..) विहाराय नगरम् अगच्छत् । तत्र सः एकं रुग्णं दुर्बला दृष्टिः यस्य तम् ……………) नरम् अपश्यत् । तस्य नतं पृष्ठं …………… दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्-किम् अहम् अपि एवमेव नतं पृष्ठं यस्य सः (……………..) भविष्यामि ? ततः सः उत्क्रान्तं जीवितं यस्य तं (……………..) नरम् अपश्यत्। सः सारथिम् अपृच्छत्-अरे किमर्थं जनाः एनं मनुष्यं बद्ध्वा नयन्ति। सारथिः उवाच-भगवन् अयं तु विगताः प्राणाः यस्य सः (……………) एव। गौतमः पृष्टवान् – भो ! किम् अहम् अपि मरिष्यामि ? सारथिः अवदत् – मरणं शीलं यस्य सः (………….) संसारः । गौतमः तद् दृष्ट्वा विरक्तः जातः ।
सहायकसूची
नतपृष्ठः, मरणशीलः, सिद्धार्थः, दुर्बलदृष्टिम्, नतपृष्ठं, उत्क्रान्तजीवितं, विगतप्राण:
उत्तरम्:
एकदा सिद्धः अर्थः यस्य सः (सिद्धार्थः) विहाराय नगरम् अगच्छत्। तत्र सः एकं रुग्णं दुर्बला दृष्टिः यस्य तम् (दुर्बल- दृष्टिम्) नरम् अपश्यत्। तस्य नतं पृष्ठं (नतपृष्ठम् ) दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्-किम् अहम् अपि एवमेव नतं पृष्ठं यस्य सः (नतपृष्ठः) भविष्यामि ? ततः सः उत्क्रान्तं जीवितं यस्य तं (उत्क्रान्तजीवितम्) नरम् अपश्यत्। सः सारथिम् अपृच्छत्-अरे किमर्थं जनाः एनं मनुष्यं बद्ध्वा नयन्ति । सारथिः उवाच-भगवन् अयं तु विगताः प्राणाः यस्य सः (विगतप्राणः) एव। गौतमः पृष्टवान् – भो ! किम् अहम् अपि मरिष्यामि ? सारथिः अवदत् – मरणं शीलं यस्य सः (मरणशीलः) संसारः। गौतमः तद् दृष्ट्वा विरक्तः जातः ।
21. अधोलिखितविग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित विग्रह-वाक्यों के स्थान पर समस्तपद लिखिए-)
विग्रहवाक्यानि – समस्तपदानि
यथा- चन्द्रः इव मुखम् (1) चन्द्रमुखम्
चन्द्रः इव मुखं यस्याः सा (2) चन्द्रमुखी
विग्रहवाक्यानि – समस्तपदानि
उत्तरसहितम्-:
(क) पतितं पर्णम् (3) पतितपर्णम् (कर्मधारयः)
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) (4) पतितपर्णः (बहुब्रीहिः)
(ग) पीतम् अम्बरम् (5) पीताम्बरम् (कर्मधारयः)
(घ) पीतम् अम्बरं यस्य सः (6) पीताम्बरः (बहुब्रीहिः)
(ङ) वृक्षम् आरूढः (7) वृक्षारूढः (तत्पुरुषः)
(च) आरूढः वृक्षः येन सः (8) आरूढवृक्षः (बहुब्रीहिः)
(छ) दश आननानि (9) दशाननम् (कर्मधारयः)
(ज) दश आननानि यस्य सः (10) दशाननः (बहुब्रीहिः)
(झ) कृतः अभिषेकः यस्य सः (11) कृताभिषेकः (बहुब्रीहिः)
(ञ) कृतः अभिषेक: (12) कृताभिषेकः (कर्मधारयः)
22. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदत्तरिक्तस्थानेषु अव्ययीभावसमासस्य समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में अव्ययीभावसमास के समस्त पद लिखिए-)
विग्रहः
उत्तरम्:
23. अधोलिखितकथायां स्थूलाक्षरपदानि चित्वा मञ्जूषायां तेषां विग्रहान् लिखत
(अधोलिखित कथा में स्थूलाक्षर पदों को चुनकर मञ्जूषा में उनके विग्रह लिखिए-)
एक: अतिदुष्टः वानरः आसीत्। प्रतिदिनं सः यथाशक्ति वृक्षे स्थितान् पक्षिण: तुदति स्म। उपनीडं गत्वा तेषां श्रमस्य उपहासं करोति स्म। एक: पक्षी अवदत्-भो! किमर्थम् उपहससि ? अनुवृष्टि नीडम् एव अस्मान् रक्षति। वयं परिश्रमं कुर्मः निर्विघ्नं च जीवामः । वानरः साट्टहासम् अवदत्-‘मूर्खा: यूयम् ! अरे योगिनां कुतः गृहम्।’ एवं कथयित्वा तेन दुष्टेन पक्षिणां नीडानि भग्नानि । एक: पक्षी अवदत्-योगिनः प्रतिजीवम् उपकारमेव कुर्वन्ति । किम् इदम् अनुरूपं साधुजनस्य ?
उत्तरम्
मञ्जूषा
समस्तपदम् – विग्रहः
(1) प्रतिदिनम्-दिने दिने
(2) यथाशक्ति-शक्तिम् अनतिक्रम्य
(3) उपनीडम्-नीडस्य समीपम्
(4) अनुवृष्टि-वृष्टेः पश्चात्
(5) निर्विघ्नम्-विजस्य अभावः
(6) साट्टहासम्-अट्टहासेन सहितम्
(7) प्रतिजीवम्-जीवे जीवे
24. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(कोष्ठक से शुद्ध उत्तर चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
(क) अनेन सदृशो महापुरुषः ………….नास्ति। (त्रिलोके/ त्रिलोक्याम्)
(ख) सः ………….फलानि खादति। (यथेच्छया/यथेच्छम्)
(ग) ………….सरः दृष्ट्वा कः नः प्रसीदति ? (विकसितपङ्कजः/ विकसितपङ्कजम्)
(घ) …………वेदान्तस्य प्रचारः कृतः। (स्वामीविवेकानन्देन/ स्वामिविवेकानन्देन)
(ङ) रामः ………….धावति। (अनुमृगम्/अनुमृगः)
(च) सः पण्डितः …………. अस्ति। (विद्याधनः/ विद्याधनम्)
उत्तरम्:
(क) अनेन सदृशो महापुरुषः त्रिलोके नास्ति।
(ख) स: यथेच्छम् फलानि खादति। (यथेच्छया/यथेच्छम्)
(ग) विकसितपङ्कजम् सर: दृष्ट्वा कः नः प्रसीदति ?
(घ) स्वामिविवेकानन्देन वेदान्तस्य प्रचारः कृतः।
(ङ) रामः अनुमृगम् धावति।।
(च) सः पण्डितः विद्याधनः अस्ति। ।
25. अधोलिखितानां विग्रहाणां समस्तपदानि कोष्ठकेषु लिखत
(अधोलिखित विग्रहों के समस्तपद कोष्ठकों में लिखिए-)
(1) जनानाम् अभावः (…………)
(2) निर्गता बाधा यस्याः (…………)
(3) वृक्षस्य समीपम् (…………)
(4) वृक्षस्य मूलम् (…………)
(5) द्वादश अक्षाः यस्मिन् तत् (…………)
(6) अहिं भुङ्क्ते तम् (…………)
(7) विमूढा धीः यस्य (…………)
(8) न कातरः (…………)
(9) शीतलं सलिलम् (…………)
(10) जलं ददाति इति (…………)
(11) पङ्कात् जायते इति (…………)
(12) चित्रेण सहितम् (…………)
(13) . महान् देवः (…………)
(14) देवस्य आलयः (…………)
(15) अहः च रात्रिः च (…………)
(16) फलानि च पुष्पाणि च (……..)
(17) जले मग्नः (…………)
(18) रूपस्य योग्यम् (…………)
(19) पुस्तकानाम् आलयः (…………)
(20) राज्ञः पुत्रः (…………)
(21) सप्तानां पदानां समाहारः (…………)
(22) नखैः भिन्न: (…………)
(23) सप्तानाम् अह्नां समाहारः (…………)
उत्तरम्:
(1) जनानाम् अभाव: (निर्जनम्)
(2) निर्गता बाधा यस्याः (निर्बाधम्)
(3) वृक्षस्य समीपम् ( उपवृक्षम्)
(4) वृक्षस्य मूलम् (वृक्षमूलम्)
(5) द्वादश अक्षाः यस्मिन् तत् (द्वादशाक्षम् )
(6) अहिं भुङ्क्ते तम् ( अतिभुजम्)
(7) विमूढा धीः यस्य (विमूढधीः)
(8) न कातरः (अकातरः)
(9) शीतलं सलिलम् (शीतलसलिलम्)
(10) जलं ददाति इति (जलदः) ।
(11) पङ्कात् जायते इति (पड्कजम्)
(12) चित्रेण सहितम् (सचित्रम्)
(13) महान् देवः (महादेवः)
(14) देवस्य आलयः (देवालयः)
(15) अहः च रात्रिः च (अहोरात्रम्)
(16) फलानि च पुष्पाणि च (फलपुष्पाणि)
(17) जले मग्नः (जलमग्नः)
(18) रूपस्य योग्यम् ( अनुरूपम्)
(19.) पुस्तकानाम् आलयः (पुस्तकालयः)
(20) राज्ञः पुत्रः (राजपुत्रः)
(21) सप्तानां पदानां समाहारः (सप्तपदी)
(22) नखैः भिन्नः (नखभिन्नः)
(23) सप्तानाम् अह्नां समाहारः (सप्ताहः)
परीक्षा में प्रष्टव्य समास-विषयक प्रश्न
1. (क) अव्ययीभावसमासस्य अथवा तत्पुरुषसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
अव्ययीभाव समासः-समीप आदि अर्थों में अव्ययी भाव समास होता है। इसका पूर्वपद कोई अव्यय शब्द होता है और अर्थ की दृष्टि से पूर्वपद ही प्रधान होता है। उदाहरण-कृष्णस्य समीपम् – उपकृष्णम्।
जनानाम् अभावः -निर्जनम्।
तत्पुरुष-समास:-द्वितीया आदि विभक्तियों वाले पदों के साथ जब किसी पद का समास होता है तो वहाँ तत्पुरुष समास होता है। अर्थ की दृष्टि से तत्पुरुष समास का उत्तरपद प्रधान होता है।
उदाहरण:
रामस्य सेवक: – राम सेवकः ।
रामम् आश्रितः . – रामाश्रितः।।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
अकातरः, यथासमयम्, साधूनां वृत्तिम्, पीताम्बरः, ईशः च कृष्णः च।
उत्तराणि:
अकातरः = न कातरः । (नञ् तत्पुरुषसमासः)
यथासमयम् = समयम् अनतिक्रम्य (अव्ययीभावसमासः)
साधूनां वृत्तिम् = साधुवृत्तिम् (षष्ठीतत्पुरुषसमासः)
पीताम्बरः = पीतानि अम्बराणि यस्य सः (बहुब्रीहिसमासः)
ईशः च कृष्णः च = ईशकृष्णौ (इतरेतरद्वन्द्वसमासः)
II. (क) बहुब्रीहिसमासस्य अथवा द्विगुसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
बहुब्रीहिसमासः-जब दो पदों का समास करने पर समस्तपद किसी अन्यपद का विशेषण बन जाता है, तो वह बहुब्रीहि समास कहलाता है।
उदाहरण-नीलः कण्ठः यस्य सः – नीलकण्ठः (शिवः)
विद्यां धारयति या सा – विद्याधारिणी (सरस्वती)
द्विगुसमासः-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब वहाँ द्विगु समास होता है।
उदाहरण-पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः-पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानां अध्यायानां समाहारः-अष्टाध्यायी।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
कलशपातेन, अहितम्, व्यासनारदौ, वृक्षस्य समीपम्, दश आननानि यस्य सः।।
(i) कलशपातेन = कलशस्य पातेन (षष्ठीतत्पुरुष समासः)
(ii) अहितम् = न हितम् (नञ्तत्पुरुष समासः)
(iii) व्यासनारदौ = व्यासः च नारदः च (इतरेतरद्वन्द्वः समासः)
(iv) वृक्षस्य समीपम् = उपवृक्षम् । (अव्ययीभावः समासः)
(v) दश आननानि यस्य सः = दशाननः (बहुब्रीहिः समासः)
III. (क) द्वन्द्वसमासस्य अथवा द्विगुसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
द्वन्द्वसमास-‘च’ के अर्थ में जब दो या दो से अधिक पदों का समास होता है, तब उसे द्वन्द्व समास कहते है यह तीन प्रकार का होता है
1. इतरेतरद्वन्द्व समास-उदाहरण-माता च पिता च-मातापितरौ।
2. समाहारद्वन्द्व समास-उदाहरण-पाणी च पादौ च तेषां समाहारः – पाणिपादम्।
3. एकशेषद्वन्द्व समास-उदाहरण-माता च पिता च-पितरौ।
द्विगुसमास-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब द्विगु समास होता है।
उदाहरण:
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः . – पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः – अष्टाध्यायी।
(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
प्रत्येकम्, विमूढधीः, परेषां द्रव्ये, त्रिलोकी, अनादरः ।
उत्तरम्:
प्रत्येकम् = एकम् एकं प्रति (अव्ययीभावः समासः)
विम्भूढधीः = विमूढा धीः यस्य सः (बहुब्रीहिसमासः)
परेषां द्रव्ये = परद्रव्ये (पष्ठी तत्पुरुषसमासः)
त्रिलोकी = त्रयाणां लाकानां समाहार: (द्विगुः समासः)
अनादरः = न आदरः (नञ्तत्पुरुषः समासः)
IV. बहुव्रीहि समास्य अथवा द्वन्द्वसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
बहुब्रीहिसमास-जब दो पदों का समास करने पर समस्तपद किसी अन्यपद का विशेषण बन जाता है, तो वह बहुब्रीहि समास कहलाता है।
उदाहरण:
नीलः कण्ठ: यस्य सः – नीलकण्ठः (शिव:).
विद्यां धारयति या सा – विद्याधारिणी (सरस्वती)
द्वन्द्व समास-‘च’ के अर्थ में जब दो या दो से अधिक पदों का समास होता है, तब उसे द्वन्द्व समास कहते हैं। यह तीन प्रकार का होता है
माता च पिता च – मातापितरौ।
पाणी च पादौ च तेषां समाहारः – पाणिपादम्।
माता च पिता च – पितरौ।
v. द्विगुसमासस्य अथवा कर्मधारयसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
द्विगुसमास-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब द्विगु समास होता है।
उदाहरण:
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः – पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः – अष्टाध्यायी।
कर्मधारय समास-जब पूर्वपद विशेषण और उत्तरपद विशेष्य होता है, तब कर्मधारय समास होता है।
उदाहरण
नीलम् उत्पलम् – नीलोत्पलम् ।
मूर्खः पुरुषः – मूर्खपुरुषः
घनः इव श्याम : – घनश्यामः
पुरुषः व्याघ्रः इव – पुरुषव्याघ्रः।
अभ्यासार्थ समास-विषयक बहुविकल्पीय प्रश्न
1. अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘धनलवपरिक्रीतः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः।
(ख) ‘कृतपरिकरः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) कृतस्य परिकरः
(ii) कृतः च परिकर: च तयोः समाहार:
(iii) कृतं च परिकरं च तत् ।
(iv) कृतः परिकरः येन सः।
उत्तरम्:
(iv) कृतः परिकरः येन सः।
(ग) ‘निशान्धकारे’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः
(घ) ‘दारुणविभीषिका’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) दारुणस्य विभीषिका
(ii) दारुणायाः विभीषिका
(iii) दारुणा च सा विभीषिका
(iv) दारुण विभीषिका।
(ङ) ‘सुपुष्टदेहः’ इति पदस्य समास-विग्रहः .
(i) शोभनं पुष्टं देहम्
(ii) सुपुष्टः च देहः च तयोः समाहारः
(iii) सुपुष्टस्य देहः
(iv) सुपुष्टः देहः यस्य सः।
उत्तरम्:
(iv) सुपुष्टः देहः यस्य सः।।
(च) ‘राजहंसः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(i) कर्मधारयः
(छ) ‘पर्वतकुलम्’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) पर्वतस्य कुलम्
(ii) पर्वतं च कुलं च तयोः समाहारः
(iii) पर्वतं च तत् कुलम्
(iv) पर्वतानां कुलम्।
उत्तरम्:
(iv) पर्वतानां कुलम्।
(ज) ‘गृहजनम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः
(झ) ‘अपरिक्लेशः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) अपरः क्लेशः
(ii) क्लेशम् अनतिक्रम्य
(iii) न परिक्लेशः
(iv) अपरिहार्यः क्लेशः।
उत्तरम्:
(ii) न परिक्लेशः
(अ) ‘शस्त्राहत:’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः
(ट) ‘राजपुरुषः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) राजा च असौ पुरुषः
(ii) राज्ञि पुरुषः
(iii) राज्ञः पुरुषः
(iv) राजा पुरुषः।
उत्तरम्:
(iii) राज्ञः पुरुषः
(ठ) ‘महत्कम्पनम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) कर्मधारयः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) कर्मधारयः
The Complete Educational Website