RBSE Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्द
RBSE Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्द
RBSE Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्द
संज्ञा के स्थान पर प्रयुक्त होने वाले शब्द ‘सर्वनाम’ कहलाते हैं। संस्कृत में ‘सर्व’ शब्द से आरम्भ होने वाले पैंतीस सर्वनाम शब्द हैं। इनमें सम्बोधन नहीं होता है।
यत् (जो) पुल्लिंग शब्द


अभ्यासार्थ प्रश्न :
अतिलघूत्तरात्मकप्रश्नाः
निम्नलिखितेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानां पूर्ति कोष्ठकस्य शब्दस्य उचितविभक्तियुक्तपदेन कुरुत –
प्रश्न 1.
वृद्ध …… वत्सलहृदये रचयेम संस्कृतभवनम्। (गुरु)
उत्तर :
गुरुणाम्।
प्रश्न 2.
…….. अपि कुशलिनी? (भवत्-स्त्री)
उत्तर :
भवती।
प्रश्न 3.
अधुना ….. सूपम् ओदनं च पचामि। (अस्मद्)
उत्तर :
अहम्।
प्रश्न 4.
अहो अत्र …. उपस्करपात्रम् अस्ति। (भवत्-स्त्री)
उत्तर :
भवत्याः।
प्रश्न 5.
तत्र ….. हस्ते किमपि द्रव्यम् आसीत्। (छात्र)
उत्तर :
छात्राणाम्।
प्रश्न 6.
……… लभते ह्यायुः (आचार)
उत्तर :
आचारात्।
प्रश्न 7.
…. तत्र पिधातव्यौ। (कर्ण)
उत्तर :
कर्णौ।
प्रश्न 8.
देवकीपरमानन्दं … वन्दे जगद्गुरुम्। (कृष्ण)
उत्तर :
कृष्णं।
प्रश्न 9.
…… तस्मै नमः। (राम)
उत्तर :
रामाय।
प्रश्न 10.
रघुनाथाय नाथाय … पतये नमः। (सीता)
उत्तर :
सीतायाः।
प्रश्न 11.
…… चित्तलयः सदा भवतु मे। (राम)
उत्तर :
रामे।
प्रश्न 12.
…. भवन्तु सुखिनः। (सर्व)
उत्तर :
सर्वे।
प्रश्न 13.
…. न प्रमदितव्यम्। (धर्म)
उत्तर :
धर्मात्।
प्रश्न 14.
सर्वे …. दशवादने विद्यालयं गच्छन्ति। (बालक)
उत्तर :
बालकाः।
प्रश्न 15.
…. कदा उत्तिष्ठति? (भवत्)
उत्तर :
भवान्।
प्रश्न 16.
अहं ……… कार्यम् अपि करोमि। (मातृ)
उत्तर :
मातुः।
प्रश्न 17.
परित्राणाय ….. विनाशाय च दुष्कृताम्। (साधु)
उत्तर :
साधूनाम्।
प्रश्न 18.
अहं त्वां सर्व ….. मोक्षयिष्यामि। (पाप)
उत्तर :
पापेभ्यः।
प्रश्न 19.
हिंसके.कथं विश्वासः। (युष्मद्)
उत्तर :
त्वयि।
प्रश्न 20.
किन्तु …… व्याघ्र कथं विश्वसिमि। (इदम्)
उत्तर :
अस्मिन्।
प्रश्न 21
तदा मार्गे ……. सर्वं धनं ददाति। (याचक)
उत्तर :
याचकेभ्यः।
प्रश्न 22.
राजस्थान …… महाकवीनामपि भूमिः अस्ति। (विद्वस्)
उत्तर :
विदुषां।
प्रश्न 23.
माधवः उद्योगार्थं …… बहिः गतवान्। (गृह)
उत्तर :
गृहात्।
प्रश्न 24.
वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्त ……. सह। (वनचर)
उत्तर :
वनचरैः।
प्रश्न 25.
तिस्रः. जलम् आनेतुम् आगता। (स्त्री)
उत्तर :
स्त्रियः।
अधोलिखितानां शब्दानां निर्देशानुसारं रूपं लिखत –
प्रश्न 26.
राम-तृतीया विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
रामैः।
प्रश्न 27.
कवि द्वितीया विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
कवीन्।
प्रश्न 28.
गुरु-चतुर्थी विभक्ति, एकवचन।
उत्तर :
गुरवे।
प्रश्न 29.
विद्वस्-षष्ठी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
विदुषाम्।
प्रश्न 30.
भवत् (पुल्लिङ्ग)-प्रथमा विभक्ति, एकवचन।
उत्तर :
भवान्।
प्रश्न 31.
रमा-पंचमी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
रमाभ्यः।
प्रश्न 32.
मति-सप्तमी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
मतिषु।
प्रश्न 33.
नदी-प्रथमा विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
नद्यः।
प्रश्न 34.
धेनु-षष्ठी विभक्ति, द्विवचन।
उत्तर :
धेन्वोः।
प्रश्न 35.
फल-द्वितीया विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
फलानि।
प्रश्न 36.
नामन्-षष्ठी विभक्ति, एकवचन।
उत्तर :
नाम्नः।
प्रश्न 37.
धनुष्-सप्तमी विभक्ति, एकवचन।
उत्तर :
धनुषि।
प्रश्न 38.
इदम् (पुल्लिङ्ग)-चतुर्थी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
एभ्यः।
प्रश्न 39.
इदम् (स्त्रीलिङ्ग)-सप्तमी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
आसाम्।
प्रश्न 40.
इदम् (नपुंसकलिङ्ग)-प्रथमा विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
इमानि।
प्रश्न 41.
सर्व (पुल्लिङ्ग)-पंचमी विभक्ति, एकवचन!
उत्तर :
सर्वस्मात्।
प्रश्न 42.
कवि-तृतीया विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
कविना।
प्रश्न 43.
पितृ-तृतीया विभक्ति-एकवचन।
उत्तर :
पित्रा।
प्रश्न 44.
गौ-चतुर्थी विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
गवे।
प्रश्न 45.
राजन्-प्रथमा विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
राजानः।
प्रश्न 46.
रमा-षष्ठी विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
रमाणाम्।
प्रश्न 47.
मति-द्वितीया विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
मतीः।
प्रश्न 48.
विद्वस्-चतुर्थी विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
विद्वद्भ्यः।
प्रश्न:49.
नदी-सप्तमी विभक्ति-एकवचन।
उत्तर :
नद्याम्।
प्रश्न 50.
धेनु-तृतीया विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
धेनुना।
प्रश्न 51.
मातृ-सप्तमी विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
मातरि।
प्रश्न 52.
वारि-तृतीया विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
वारिणा।
प्रश्न 53.
फल-पंचमी विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
फलेभ्यः।
प्रश्न 54.
मधु-प्रथमा विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
मधूनि।
प्रश्न 55.
जगत्-षष्ठी विभक्ति एकवचन।
उत्तर :
जगतः।
प्रश्न 56.
अस्मद्–चतुर्थी विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
अस्मभ्यम्।
प्रश्न 57.
युष्मद्-द्वितीया विभक्ति-बहुवचन।
उत्तर :
युष्मान्।
प्रश्न 58.
निम्नलिखितेषु वाक्येषु निर्देशानुसारं समुचितविभक्तिपदेन रिक्त- स्थानानि पूरयत –
- सूर्यातपे तुण्डुलान् …………… रक्ष। (खग-पञ्चमी)
- अहं ……… तण्डुलमूल्यं दास्यामि। (युष्मद्-चतुर्थी)
- श्रान्तां…………”विलोक्य काकः प्राह। (तत्-तृतीया)
- लुब्धया ……….. लोभस्य फलं प्राप्तम्। (बालिका-तृतीया)
- तत्रैव गत्वा कथं न मृता ………… गृहे। (पितृ-षष्ठी)
- त्रोटितानि ………… दुष्टया चायभाजनानि। (इदम्-तृतीया)
- अध्यापिका मां ……………. निष्कासितवती। (कक्षा-पञ्चमी)
- सः सुखमासीन …………. एकान्ते न्यवेदयत्। (पितृ-द्वितीया)
- इति वाक् तस्मात् …………. उदभूत्।। (तरु-पञ्चमी)
- …………. प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत। (आत्मन-पञ्चमी)
- पिबन्ति ……….. स्वयमेव नाम्भः। (नदी-प्रथमा)
- गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्न ……….. सदा। (पुरुष-तृतीया)
- …….. पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। (एतद्-प्रथमा)
- ………….एव निषिद्धः स बालः। (सर्व-तृतीया)
- नमः …………….। (एतद्-चतुर्थी)
- ……….. मे पिता अथवा पितृव्यः? (भवत्-प्रथमा)
- अयं च ………… युधिष्ठिरः। (राजन्-प्रथमा)
- परमहं ………. स्नानार्थं गमिष्यामि। (नदी-सप्तमी)
- तद् गम्यताम् …………. सार्धम्। (इदम्-तृतीया)
- सर्वैः ……….. ज्ञातिजनैश्च गर्हितोऽभवम्। (मित्र-तृतीया)
उत्तराणि
- खगेभ्यः
- तुभ्यम्
- ताम्
- बालिकया
- पितुः
- अनया
- कक्षाया
- पितरम्
- तरोः
- आत्मनः
- नद्यः
- पुरुषैः
- एते
- सर्वैः
- एतेभ्यः
- भवान्
- राजा
- नद्यां
- अनेन
- मित्रैः।
प्रश्न 59.
कोष्ठके प्रदत्तपदानां समुचितविभक्तिप्रयोगेण वाक्यानि पूरयत –
- ………… जलं पवित्रं वर्तते। (गङ्गा , षष्ठी, एकवचन)
- …………….. इदं कार्यं कृतम्। (बालिका, तृतीया, बहुवचन)
- ……………….. प्रातः भानुः उदेति। (गगन, सप्तमी, एकवचन)
- …………….. दुग्धं मधुरं भवति। (धेनु, षष्ठी, एकवचन)
- …………….. नौकया तरति। (नदी, द्वितीया, एकवचन)
- ……………….. वचांसि सम्माननीयानि। (विद्वस्, षष्ठी, बहुवचन)
- सः ……………… उपगम्य किं करोति? (भवत्, पुल्लिंग, द्वितीया, एकवचन)
- …………………… बालकेन पुष्पं त्रोटितम्। (गच्छत्, तृतीया, एकवचन)
- ………………. बालकेभ्यः आचार्यः पुस्तकानि आनयत्। (एतत् पुल्लिंग, चतुर्थी, बहुवचन)
- …………….. बालिकाः उद्याने क्रीडन्ति। (तत्, स्त्री. प्रथमा, बहुवचन)
उत्तरम् :
- गङ्गायाः
- बालिकया
- गगने
- धेनोः
- नदीम्
- विदुषाम्
- भवन्तम्
- गच्छता
- एतेभ्यः
- ताः।
प्रश्न 60.
कोष्ठकेप्रदत्तपदेभ्यः समुचितं पदं चित्वा वाक्यानि पूरयत –
- ………….. उत्तमकार्याणि कुर्मः। (वयम्/यूयम्/ते)
- …………. प्रकाशः ग्रीष्मकाले प्रचण्डः। (भानुना/भानो:/भानुम्)
- …………………… शीतलता ग्रीष्मकाले सर्वेभ्यः रोचते। (चन्द्रमसे/चन्द्रमसा/चन्द्रमसः)
- …………….. बहवः गुणाः सन्ति। (मधु/मधुने/मधुनि)
- ………. तपसः फलं लभन्ते। (मुनिः मुनी/मुनयः)
- उत्तमबालकाः …………… सेवन्ते। (मातरम्/मात्रे/मातरि)
- …………. कार्ये कः क्षमः? (अस्मात्/अस्य/अस्मिन्)
- विद्या ………………….. शोभते, नहि धनम्। (राज्ञः/राजसु/राज्ञाम्)
- ……………. बालकान् अत्र आह्वय। (सर्वेषाम्/सर्वैः सर्वान्)
- ………… सन्मार्ग प्रदर्शयन्ति। (साधु:/साधू:/साधवः)
उत्तरम् :
- वयम्
- भानोः
- चन्द्रमसः
- मधुनि
- मुनयः
- मातरम्
- अस्मिन्
- राजसु
- सर्वान्
- साधवः।
प्रश्न 61.
निर्देशानुसारं विभक्तिं प्रयुज्य वाक्यपूर्तिं कुरुत –
- ग्रीष्मर्ती ……………. आतपः उष्णतरः भवति। (भानु-षष्ठी)
- ग्रामे ………………….. गोचारणभूमिः अस्ति। (धेनु-चतुर्थी-बहु.)
- ………………… दुग्धम् अतिमधुरं भवति। (धेनु-षष्ठी-एक.)
- वसन्तौ ………… मत्तः पिकः मधुरं कूजति। (मधु तृतीया-एक.)
- ……….. बहवः गुणाः भवन्ति। (मधु-सप्तमी-एक.)
- मम …………………… सर्वे छात्राः योग्याः सन्ति। (मति-सप्तमी)
- जमाः …………………. प्रयोगेण एव कार्यं कर्तुं क्षमाः भवन्ति। (बुद्धि-षष्ठी)
- पुत्रः ……………………. सह आपणं गच्छति। (पितृ-तृतीया)
- राजा दिलीपः प्रजानां पिता आसीत् तासां …………. केवलं जन्मतहेतवः आसन्। (पितृ-प्रथमा-बहु.)
उत्तरम् :
- भानोः
- धेनुभ्यः
- धेनोः
- मधुना
- मधुनि
- मत्याम्/मतौ
- बुद्धः
- पित्रा
- पितरः।
प्रश्न 62.
निर्देशानुसारं विभक्तिं प्रयुज्य वाक्यपूर्ति कुरुत –
- ……………… अजस्य पुत्रः दशरथः नाम नृपः आसीत्। (राजन्-षष्ठी)
- ……………….. विनयशीलाः भवन्ति। (विद्वस्-प्रथमा बहु)
- ग्रीष्मर्ती …………….. दर्शनेन शान्तिरनुभूयते। (चन्द्रमस्-षष्ठी)
- यथा ………….. तथा चित्ते अपि सत्यता भवेत्। (वाच-सप्तमी)
- किं ……………….. श्रुतं यदस्माभिः कथितम्। (भवत्-तृतीया-बहु.)
- ……………… प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्। (आत्मन्-षष्ठी)
- ………………… श्रद्धापुष्पाणि अर्पयामि अहम्। (विद्वस्-चतुर्थी-बहु.)
- …………….. बालकाभ्याम् किं पातितं तत्र? (गच्छत्-तृतीया-द्वि.)
- मनुष्यः आत्मना एव …………… उद्धरेत्। (आत्मन्-द्वितीय-एक्.)
- ………………. प्रजानां रक्षकाः स्युः। (राजन्-प्रथमा-बहु.)
उत्तरम् :
- राज्ञः
- विद्वांसः
- चन्द्रमसः
- वाचि
- भवद्भिः
- आत्मनः
- विद्वद्भ्यः
- गच्छद्भ्याम्
- आत्मानम्
- राजानः।
प्रश्न 63.
अधः प्रदत्तवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत –
- ………………….. ज्ञानेन कः लाभः यत् क्रियान्वितं न स्यात्। (तत्)
- ………. नाटकस्य रचयिता कः? (इदम्)
- भाषणप्रतिस्पर्धायाः पुरस्कारः ………………. बालिकया प्राप्तः? (किम्)
- …………….. समारोहे त्वं गमिष्यसि तस्य आयोजनं कुत्र भवति? (यत्)
- ………….. बालकाः अत्र आगत्य प्रसन्नाः भवन्ति। (सर्व)
- …………….. बालिकानां नाम अकारेण प्रारभ्यते ताः अत्र आगच्छन्तु (यत्)
- ……….. स्यूते अद्य साहित्यस्य पुस्तकं नास्ति। (अस्मतद्-षष्ठी-एक.)
- …………….. एतत् कार्यं किमर्थं न कृतम्? (युष्मद्-तृतीया-बहु.)
- …………….. प्रयोगशालायां कः प्रयोगः क्रियते? (तत्)
- …………….. कथायाः रचयिता कः? (इदम्)
उत्तरम् :
- तेन
- अस्य
- कया
- यस्मिन्
- सर्वे
- यासां
- मम
- युष्माभिः
- तस्यां
- अस्याः।
