UK Board 10th Class Sanskrit – Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद्
UK Board 10th Class Sanskrit – Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद्
UK Board Solutions for Class 10th Sanskrit – संस्कृत – Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद्
[ पाठ – परिचय – संस्कृत नाट्यसाहित्य में ‘मुद्राराक्षसम् ‘ नाटक का अत्यन्त महत्त्वपूर्ण स्थान है। इसके रचयिता महाकवि विशाखदत्त हैं। इस नाटक में सात अंक हैं। पाठ के रूप में सङ्कलित प्रस्तुत नाट्यांश इसी ‘मुद्राराक्षसम् ‘ नाटक के प्रथम अङ्क से लिया गया है। राक्षस नन्द का अत्यन्त विद्वान् और राजनीतिनिपुण मन्त्री था और नन्दवंश का शासन पुन: स्थापित करना चाहता था। चाणक्य भी जानता था कि राक्षस जब तक चन्द्रगुप्त के पक्ष में नहीं हो जाता, तब तक उसका राज्य सुरक्षित नहीं रह सकता। राक्षस के परिवारीजनों को उसका मित्र चन्दनदास किसी सुरक्षित स्थान पर पहुँचा देता है। चाणक्य चन्दनदास को पकड़कर उससे राक्षस के परिवारीजनों का पता पूछता है, किन्तु वह उनका पता बताने से मना कर देता है। चाणक्य चन्दनदास के लिए मृत्युदण्ड की घोषणा करा देता है । चन्दनदास अपने मित्र और उसके परिवारीजनों की रक्षा के लिए मृत्युदण्ड के लिए भी तैयार हो जाता है। इस प्रकार वह सच्ची मित्रता का ज्वलन्त उदाहरण हमारे सामने प्रस्तुत करता है ।]
समस्त पाठ का हिन्दी-अनुवाद
चाणक्य – पुत्र ! मैं इस समय सुवर्ण व्यापारी चन्दनदास को चन्दनदास देखना चाहता हूँ। अर्थात् मैं अभी सुवर्ण व्यापारी चन्दनदास से मिलना चाहता हूँ ।
शिष्य – वैसा ही ( बाहर निकलकर चन्दनदास के साथ प्रवेश करके) इधर से, इधर से सेठजी ( दोनों घूमते हैं)।
शिष्य – (पास जाकर) उपाध्यायजी ! यह सेठ चन्दनदास हैं।
चन्दनदास – आर्य की जय हो ।
चाणक्य – सेठजी! आपका स्वागत है। आपके व्यापारों की लाभवृद्धियाँ भी बढ़ती रहें।
चन्दनदास – ( मन-ही-मन ) अत्यधिक आदर शङ्का ( सन्देह) के योग्य है ( प्रकट रूप में) और क्या ! आर्य की कृपा से मेरा व्यापार परिपूर्ण है।
चाणक्य – अरे सेठजी! राजा इस प्रसन्नता और मृदु व्यवहार के द्वारा उपकार का बदला चाहते हैं। अर्थात् राजा का तुम्हारे प्रति जो मृदु व्यवहार है, उसके बदले में वह भी आपसे कुछ चाहते हैं।
चन्दनदास – आज्ञा दें आर्य! इस व्यक्ति से क्या और कितना चाहते हैं?
चाणक्य – अरे सेठजी ! यह चन्द्रगुप्त का राज्य है, न कि नन्द का राज्य। नन्द का ही धन का सम्बन्ध ( आपमें ) प्रीति उपजाता है। चन्द्रगुप्त का तो आपका दुःख के अभाववाला ही है। अर्थात् नन्द का तो आपसे शिष्यः केवन धन का सम्बन्ध था, किन्तु चन्द्रगुप्त का सम्बन्ध तो आपके दुःखों को मिटानेवाला है।
चन्दनदास – (हर्ष के साथ) आर्य! अनुगृहीत हुआ हूँ ।
चाणक्य – अरे सेठजी ! और वह दुःख का अभाव क्यों उपस्थित हुआ है? निश्चय ही आपके द्वारा ( इस विषय में) पूछा जाना चाहिए था।
चन्दनदास – आज्ञा दें आर्य ।
चाणक्य – राजा में पक्षपाती व्यवहारवाले होओ। अर्थात् राजा के अनुकूल आचरण करो ।
चन्दनदास – आर्य! फिर कौन कृतघ्न राजा के विरुद्ध दुष्टता करनेवाला जाना गया। अर्थात् कौन राजा के विरुद्ध दुष्टता कर रहा है?
चाणक्य – पहले तो आप ही ।
चन्दनदास – (कानों पर हाथ रखकर ) पाप शान्त हों, पाप शान्त हों— अग्नि साथ तिनकों का कैसा विरोध ?
चाणक्य – यह विरोध ऐसे है कि तुम आज भी राजा का अहित करनेवाले अमात्य राक्षस के परिवार के लोगों की अपने घर में रक्षा कर रहे हो ।
चन्दनदास – आर्य, यह झूठ है। किस दुष्ट के द्वारा आर्य को निवेदन किया गया है। अर्थात् ‘ आपको किस दुष्ट ने यह बताया है।
चाणक्य – अरे सेठजी। पर्याप्त आशङ्का से । अर्थात् आप पर शङ्का का पर्याप्त आधार है। डरे हुए भूतपूर्व राजपुरुष नगर के लोगों द्वारा चाहे जाते हुए भी घरों में परिवार के लोगों को रखकर दूसरे देशों को चले जाते हैं तो उनको छिपाना दोष उत्पन्न करता है।
चन्दनदास – ऐसा तो नहीं है। उस समय मेरे घर में अमात्य राक्षस के परिवारीजन थे ।
चाणक्य – पहले ‘झूठ’, इस समय ‘था’ ऐसे परस्पर विपरीत वचन पर।
चन्दनदास – आर्य! उस समय मेरे घर में अमात्य राक्षस का परिजन था ।
चाणक्य – तो इस समय कहाँ गया?
चन्दनदास – नहीं जानता हूँ।
चाणक्य – नाम क्यों नहीं जानते। अरे सेठजी! (आपके ) सिर पर उसके बदले ( प्रतिशोध ) का भय बहुत दूरी पर है। अर्थात् क्या तुम यह नहीं जानते कि राजा चन्द्रगुप्त का प्रतिशोध तुमसे बहुत दूर नहीं है ।
चन्दनदास – आर्य! क्या मुझे भय दिखा रहे हो? घर में होते हुए भी अमात्य राक्षस के परिजन को नहीं दूँगा, फिर (चाहे) कुछ हो।
चाणक्य – चन्दनदास! यह ही तुम्हारा निश्चय है?
चन्दनदास – निश्चय ही; यह ही मेरा निश्चय है।
चाणक्य – ( मन-ही-मन ) धन्य ! चन्दनदास धन्य ! लोगों में सरलता से उपलब्ध धन-लाभों में दूसरों की संवेदना में राजा शिवि के बिना कौन यह दुष्कर (कार्य) करता है।
पाठावबोधन-कार्य
निर्देशः – अधोलिखितं नाट्यां पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-
(1) चाणक्यः – वत्स! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामि ।
शिष्यः – तथेति (निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य) इतः इतः श्रेष्ठिन् (उभौ परिक्रामतः )
शिष्यः – (उपसृत्य) उपाध्याय! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः ।
चन्दनदासः – जयत्वार्यः ।
चाणक्य:- श्रेष्ठिन् ! स्वागतं ते । अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभा : ?
चन्दनदासः – (आत्मगतम्) अत्यादरः शङ्कनीयः । (प्रकाशम्) अथ किम्। आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता मे वणिज्या ।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः ।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति ।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम् । नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति । चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव ।
चन्दनदासः – (सहर्षम्) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि ।
प्रश्नाः – 1. एकपदेन उत्तरत-
(क) चाणक्यः कं द्रष्टुम् इच्छति ?
(ख) आर्यस्य केन अखण्डिता चन्दनदासस्य वणिज्या ?
(ग) इदं कस्य राज्यम् ?
(घ) कः सम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति ?
उत्तरम् —
(क) चन्दनदासम्,
(ख) प्रसादेन,
(ग) चन्द्रगुप्तराज्यम्,
(घ) अर्थसम्बन्ध: ।
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) कः अस्ति चन्दनदासः ?
(ख) किम् इच्छन्ति राजानः ?
(ग) चाणक्यः केभ्यः शब्देभ्यः चन्दनदासस्य स्वागतं करोति ?
उत्तरम्-
(क) मणिकार श्रेष्ठी अस्ति चन्दनदासः ।
(ख) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः ।
(ग) चाणक्यः एतेभ्यः शब्देभ्यः चन्दनदासस्य स्वागतम् अकरोत् — श्रेष्ठिन् ! स्वागतं ते। अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभाः ।
3. निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘तुमुन्’ प्रत्ययान्त – एकं पदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत ।
(ख) अत्र ‘व्यापाराणाम्’ इत्यस्य कृते किं पदं प्रयुक्तम् ?
(ग) ‘अस्मद्’ इति कस्य विशेषणम् ?
(घ) ‘जयतु आर्य’ अस्य सन्धितपदं लिखत।
उत्तरम् —
(क) द्रष्टुम्,
(ख) संव्यवहाराणाम्,
(ग) जन,
(घ) जयत्वार्यः।
(2) चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः ।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः ।
चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव ।
चन्दनदासः – आर्य! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ?
चाणक्यः – भवानेव तावत् प्रथमम्।
चन्दनदासः – ( कर्णौ पिधाय) शान्तं पापम्, शान्तं पापम्। कीदृशस्तृणानामग्निना सह विरोध: ?
चाणक्यः – अयमीदृशो विरोध: यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि ।
चन्दनदासः – आर्य! अलीकमेतत् । केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम्।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! अलमाशङ्कया । भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति । ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति ।
प्रश्ना:- 1. एकपदेन उत्तरत-
(क) कस्मिन् अविरुद्धवृत्तिर्भव ?
(ख) केषाम् अग्निना सह विरोध: भवति ?
(ग) चन्दनदासः कस्य स्वजनं रक्षति ?
(घ) के देशान्तरं व्रजन्ति ?
उत्तरम् —
(क) राजनि,
(ख) तृणानाम्,
(ग) अमात्यराक्षसस्य,
(घ) पूर्वराजपुरुषाः ।
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) चाणक्यानुसारम् ननु चन्दनदासेन किं प्रष्टव्याः स्मः ?
(ख) अधन्यो कः राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ?
(ग) राज्ञा सह चन्दनदासस्य विरोधः कीदृश: ?
(घ) भीता: पूर्वराजपुरुषाः किं कृत्वा देशान्तरं व्रजन्ति ?
उत्तरम्-
(क) चाणक्यानुसारम् ननु चन्दनदासेन प्रष्टव्याः स्मः यत् स अपरिक्लेशः कथमाविर्भवति ।
(ख) अधन्यो चन्दनदासः राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ।
(ग) राज्ञा सह चन्दनदासस्य विरोधः ईदृश: यत् स राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति ।
(घ) भीता: पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति ।
3. निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘स अपरिक्लेशः कथमाविर्भवति’ अत्र ं ‘स’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘धन्यः’ अस्य विलोमपदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत ।
(ग) ‘अनृतम्’ अस्य किं पर्यायवाचिपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(घ) ‘केनापि …………… आर्याय निवेदितम् ।
(रिक्तस्थानं पूरयत)
उत्तरम्-
(क) अपरिक्लेशाय,
(ख) अधन्यः,
(ग) अलीकम्,
(घ) अनार्येण ।
(3) चन्दनदासः – एवं नु इदम् । तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।
चाणक्यः – पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् “आसीत्” इति परस्परविरुद्धे वचने ।
चन्दनदासः – आर्य! तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।
चाणक्यः – अथेदानीं क्व गतः ?
चन्दनदासः – न जानामि ।
चाणक्यः – कथं न ज्ञायते नाम? भो श्रेष्ठिन् ! शिरसि भयम्, अतिदूरं तत्प्रतिकारः ।
प्रश्ना:- 1. एकपदेन उत्तरत—
(क) तस्मिन् समये अमात्यराक्षसस्य गृहजन कस्य गृहे आसीत्?
(ख) पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् ‘किम्’ ?
उत्तरम् —
(क) चन्दनदासस्य,
(ख) ‘आसीत्’।
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) चन्दनदासस्य परस्परविरुद्धे वचने के ?
(ख) चन्दनदासं भयं दर्शयन् चाणक्यः किं कथयति ?
उत्तरम् —
(क) चन्दनदासस्य परस्परविरुद्धे वचने एते — पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् ‘आसीत्’ इति ।
(ख) चन्दनदासं भयं दर्शयन् चाणक्यः कथयति—“कथं न ज्ञायते नाम? भो श्रेष्ठिन् ! शिरसि भयम्, अतिदूरं तत्प्रतिकारः । “
3. निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘अथेदानीं क्व गतः ?’ अत्र क्रियापदं किम् ?
(ख) ‘अमात्यराक्षसस्य परिजन’ अनयोः विशेष्यपदं किम् ?
(ग) ‘तदानीम्’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं लिखत ।
(घ) ‘ऋतम्’ अस्य पदस्य विलोमपदं नाट्यांशात् चिनुत ।
उत्तरम् —
(क) गतः,
(ख) परिजन,
(ग) तस्मिन् समये,
(घ) अनृतम्। )
(4) चन्दनदासः – आर्य! किं मे भयं दर्शयसि ? सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि, किं पुनरसन्तम् ?
चाणक्यः – चन्दनदास! एष एव ते निश्चयः ?
चन्दनदासः – बाढम् एष एव मे निश्चयः ।
चाणक्यः – (स्वगतम्) साधु! चन्दनदास साधु ।
सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने ।
क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना ॥
प्रश्नाः – 1. एकपदेन उत्तरत-
(क) चाणक्यः किं दर्शयति चन्दनदासम् ?
(ख) केन विना इदं दुष्करं कार्यं कः कुर्यात् ?
उत्तरम् —
(क) भयम्,
(ख) शिविना ।
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) चन्दनदासः किं निश्चयम् अभिव्यक्तति ?
(ख) चाणक्यः चन्दनदासं साधु मानयन् किं कथयति ?
उत्तरम् –
(क) ( सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि’ इति निश्चयम् चन्दनदासः अभिव्यक्तति ।
(ख) चाणक्यः चन्दनदासं साधु मानयन् कथयति- – परस्य संवेदने अर्थलाभेषु इदं दुष्करं कर्म जने (लोके) शिविना विना कः कुर्यात्।
3. निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘एष एव ते निश्चय : ?’ अत्र ‘ते’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना’ अत्र क्रियापदं किम् ?
(ग) ‘दुर्लभेषु’ अस्य विलोमपदं नाट्यांशात् चिनुत ।
उत्तरम् —
(क) चन्दनदासाय,
(ख) कुर्यात्,
(ग) सुलभेषु ।
अन्तिम श्लोक का अन्वय तथा भावादि
अन्वयः – परस्य संवेदने अर्थलाभेषु सुलभेषु इदं दुष्करं कर्म जने (लोके) शिविना विना कः कुर्यात् । परस्य परकीयस्य अर्थस्य संवेदने समर्पणे कृते सति अर्थलाभेषु सुलभेषु सत्सु स्वार्थ तृणीकृत्य परसंरक्षणरूपमेवं दुष्करं कर्म जने (लोके) एकेन शिविना विना त्वदन्यः कः कुर्यात् । शिविरपि कृते युगे कृतवान् त्वं तु इदानीं कलौ युगे करोषि इति ततोऽप्यतिशयित- सुचरितत्वमिति भावः ।
अर्थ- दूसरों की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन प्राप्त होने की स्थिति में भी दूसरों की वस्तु की सुरक्षारूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा दूसरा कौन कर सकता है ?
आशय – इस श्लोक के द्वारा महाकवि विशाखदत्त ने बड़े ही संक्षिप्त शब्दों में चन्दनदास के गुणों का वर्णन किया है। इसमें कवि ने कहा है कि दूसरों की वस्तु की रक्षा करनी कठिन होती है। यहाँ चन्दनदास के द्वारा अमात्य राक्षस के परिवार की रक्षा का कठिन काम किया गया है। न्यासरक्षण को महाकवि भास ने भी दुष्कर कार्य मानते हुए स्वप्नवासवदत्तम् में कहा है- दुष्करं न्यासरक्षणम्। चन्दनदास अगर अमात्य राक्षस के परिवार को राजा को समर्पित कर देता, तो राजा उससे प्रसन्न भी होता और बहुत सा धन पारितोषिक रूप में देता, पर उसने भौतिक लाभ व लोभ को दरकिनार करते हुए अपने प्राणप्रिय मित्र के परिवार की रक्षा को अपना कर्त्तव्य माना और इसे निभाया भी। कवि ने चन्दनदास के इस कार्य की तुलना राजा शिवि के कार्यों से की है, ‘जिन्होंने अपने शरणागत कपोत की रक्षा के लिए अपने शरीर के अंगों को काटकर दे दिया था। राजा शिवि ने तो सतयुग में ऐसा किया था, पर चन्दनदास ने ऐसा कार्य इस कलियुग में किया है, इसलिए वे और अधिक प्रशंसा के पात्र हैं।
पाठ्यपुस्तक के अभ्यास-प्रश्नोत्तर
1. अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) चन्दनदासः कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति स्म ?
उत्तरम् — चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति स्म ।
(ख) तृणानां केन सह विरोधः अस्ति?
उत्तरम् – तृणानाम् अग्निना सह विरोधः अस्ति ।
(ग) कः चन्दनदासं द्रष्टुमिच्छति ?
उत्तरम् – चाणक्यः चन्दनदासं द्रष्टुमिच्छति ।
(घ) पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना केन सह कृता ?
उत्तरम् – पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना शिविना सह कृता ।
(ङ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं के इच्छन्ति ?
उत्तरम् – प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं राजानः इच्छन्ति ।
(च) कस्य प्रसादेन चन्दनदासस्य वणिज्या अखण्डिता ?
उत्तरम् – आर्यस्य ( चाणक्यस्य) प्रसादेन चन्दनदासस्य वणिज्या अखण्डिता ।
2. स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) शिविना विना इदं दुष्करं कार्यं कः कुर्यात् ।
उत्तरम् – केन विना इदं दुष्करं कार्यं कः कुर्यात् ?
(ख) प्राणेभ्योऽपि प्रियः सृहृत् ।
उत्तरम् – प्राणेभ्योऽपि प्रियः कः ?
(ग) आर्यस्य प्रसादेन मे वणिज्या अखण्डिता ।
उत्तरम् – कस्य प्रसादेन मे वणिज्या अखण्डिता ?
(घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति ।
उत्तरम् – प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः के प्रतिप्रियमिच्छन्ति ?
(ङ) तृणानाम् अग्निना संह विरोधो भवति ।
उत्तरम् — केषाम् अग्निना सह विरोधो भवति ?
3. यथानिर्देशमुत्तरत-
(क) ‘अखण्डिता मे वणिज्या’ – अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ? समानार्थकपदं चित्वा लिखत ।
(ख) पूर्वम् ‘अनृतम्’ इदानीम् आसीत् इति परस्परविरुद्धे वचने- अस्मात् ‘वाक्यात् ‘अधुना’ इति पदस्य
(ग) ‘आर्य! किं मे भयं दर्शयसि’ अत्र ‘आर्य’ इति सम्बोधनपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(घ) ‘प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
(ङ) ‘तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे’ अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं. किम् ?
उत्तरम् —
(क) अस्मिन् वाक्ये ‘अखण्डिता’ इति क्रियापदम् अस्ति ।
(ख) अस्मात् वाक्यात् ‘अधुना’ इति पदस्य समानार्थकपदं ‘इदानीम्’ इति अस्ति ।
(ग) अत्र ‘आर्य’ इति सम्बोधनपदं ‘चाणक्यै’ प्रयुक्तम् ।
(घ) अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं ‘राजानः’ इति अस्ति ।
(ङ) अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं ‘समये’ ‘गृहे ‘ च स्तः ।
4. अधोलिखितवाक्येषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं कुरुत-
यथा— प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः । (एकवचने)
प्रतिप्रियमिच्छतिं राजा ।
(क) सः प्रकृतेः शोभां पश्यति । (बहुवचने)
उत्तरम् – ते प्रकृतेः शोभां पश्यन्ति ।
(ख) अहं न जानामि । (मध्यमपुरुषैकवचने)
उत्तरम् — त्वं न जानासि ।
(ग) त्वं कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि ? (उत्तमपुरुषैकवचने)
उत्तरम्— अहं कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षामि ?
(घ) कः इदं दुष्करं कुर्यात् ? (प्रथमपुरुषबहुवचने)
उत्तरम् – के इदं दुष्करं कुर्युः ?
(ङ) चन्दनदासं द्रष्टुमिच्छामि । (प्रथमपुरुषैकवचने)
उत्तरम्— चन्दनदासं द्रष्टुमिच्छति ?
(च) राजपुरुषाः देशान्तरं व्रजन्ति । (प्रथमपुरुषैकवचने)
उत्तरम् — राजपुरुष: देशान्तरं व्रजति ।
5. (अ) कोष्ठकेषु दत्तयोः पदयोः शुद्धं विकल्पं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) ……….. विना इदं दुष्करं कः कुर्यात् ।
(चन्दनदासस्य/चन्दनदासेन)
(ख) ……….. इदं वृत्तान्तं निवेदयामि ।
(गुरवे/गुरोः)
(ग) आर्यस्य ………….. अखण्डिता मे वणिज्या ।
(प्रसादात्/प्रसादेन)
(घ) अलम् …………..।
(कलहेन/कलहात्)
(ङ) वीरः ………….. बालं रक्षति ।
(सिंहेन / सिंहात्)
(च) ………….. भीतः मम भ्राता सोपानात् अपतत्।
(कुक्कुरेण/कुक्कुरात्)
(छ) छात्र: ………….. प्रश्नं पृच्छति ।
(आचार्यम्/आचार्येण)
उत्तरम् —
(क) चन्दनदासेन विना इदं दुष्करं कः कुर्यात् ।
(ख) गुरवे इदं वृत्तान्तं निवेदयामि ।
(ग) आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता में वणिज्या ।
(घ) अलम् कलहेन।
(ङ) वीरः सिंहात् बालं रक्षति ।
(च) कुक्कुरात् भीतः मम भ्राता सोपानात् अपतत्।
(छ) छात्रः आचार्यं प्रश्नं पृच्छति ।
(आ) अधोदत्तमञ्जूषातः समुचितपदानि गृहीत्वा विलोमपदानि लिखत-
असत्यम् पश्चात् गुणः आदरः तदानीम् तत्र |
(क) अनादरः …………………………….
(ख) दोष: …………………………….
(ग) पूर्वम् …………………………….
(घ) सत्यम् …………………………….
(ङ) इदानीम् …………………………….
(च) अत्र …………………………….
उत्तरम् –
(क) अनादरः आदरः
(ख) दोष: गुणः
(ग) पूर्वम् पश्चात्
(घ) सत्यम् असत्यम्
(ङ) इदानीम् तदानीम्
(च) अत्र तत्र
6. उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य पञ्चवाक्यानि रचयत-
यथा – निष्क्रम्य – शिक्षिका पुस्तकालयात् निक्रम्य कक्षां प्रविशति ।
(क) उपसृत्य …………………………….
(ख) प्रविश्य …………………………….
(ग) द्रष्टुम् …………………………….
(घ) इदानीम् …………………………….
(ङ) अत्र …………………………….
उत्तरम् —
(क) उपसृत्य — बालकम् उपसृत्य माता उपदिशति।
(ख) प्रविश्य — वने प्रविश्य रामः पर्णकुटीम् अरचयत् ।
(ग) द्रष्टुम् — मेलापक: द्रष्टुम् बालकाः नगरम् अगच्छत् ।
(घ) इदानीम् — त्वम् इदानीम् कुत्र गच्छसि ?
(ङ) अत्र — बालकः अत्र पठति ।