KSEEB Solutions for Class 10 Sanskrit नंदिनी Chapter 4 भारतीयविज्ञानम्
KSEEB Solutions for Class 10 Sanskrit नंदिनी Chapter 4 भारतीयविज्ञानम्
Karnataka State Syllabus Class 10 Sanskrit नंदिनी Chapter 4 भारतीयविज्ञानम् (सम्भाषणम्)
भारतीयविज्ञानम् Questions and Answers, Summary, Notes
अभ्यासः
I. एकवाक्येन उत्तरं लिखत।
प्रश्न 1.
विज्ञानप्रदर्शिनी कुत्र केन आयोजिता आसीत् ?
उत्तरम्
विज्ञानप्रदर्शिनी न्याषनल प्रौढशालायाः क्रीडाङ्गणे संस्कृतभारत्या आयोजिता आसीत्।
प्रश्न 2.
आकाशकायेषु आकर्षणीयः शक्तिस्वरूपः कः?
उत्तरम्
आकाशकायेषु आकर्षणीयः शक्तिस्वरूपः सूर्यः।
प्रश्न 3.
कः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति ?
उत्तरम्
चन्द्रः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति ।
प्रश्न 4.
सर्वोऽपि जीवराशिः कस्मात् बलं प्राप्नोति ?
उत्तरम्
सर्वोऽपि जीवराशिः सूर्यात् बलं प्राप्नोति।
II. कोष्टकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत।
- मित्रो दाधार पृथवीमुतद्याम् ! (दाधार / तस्थुः)
- सूर्यप्रकाशः निमिषार्धेन २२०२ योजनदूरं क्रमते। (२२०२ / ३२०२)
- बहुस्तम्भाः विटपिनः गुल्माः प्रकीर्तिताः (द्रुमाः / गुल्माः)
III. संयोज्य लिखत
अ – आ
1. नागार्जुनः – 1. लीलावती
2. भास्कराचार्यः – 2. बृहत्संहिता
3. बोधायनकात्यायनौ – 3. चरकसंहिता
4. वराहमिहिरः – 4. पैथागोरस् सिद्धान्तः
5. वाग्भटः – 5. रसरत्नाकरः
– 6. अष्टाङ्गसंग्रहः
उत्तरम्
१ – ५, २ – १, ३ – ४, ४ – २, ५ – ६
IV. रेखाङ्कितपदम् अवलम्ब्य प्रश्नवाक्यानि कुरुत।
प्रश्न 1.
सूर्यदेवस्य अनग्रहेणैव इदं विश्वमस्ति।
उत्तरम्
कस्य अनुग्रहेणैव इदं विश्वमस्ति?
प्रश्न 2.
शून्यस्य योगदानं भारतीयानाम् अस्ति।
उत्तरम्
शून्यस्य योगदानं केषाम् अस्ति ?
प्रश्न 3.
चन्द्रस्य शुक्लपक्षे वृद्धिः सम्भवति।
उत्तरम्
चन्द्रस्य कदा वृद्धिः सम्भवति?
प्रश्न 4.
रोगनिदानम् धमन्याः चेष्टया जानन्ति।
उत्तरम्
रोगनिदानम् कस्याः चेष्टया जानन्ति ?
V. विरुद्धार्थकं पदं लिखत।
- वृद्धिः × क्षयः
- कृष्णः × शुक्लः
- स्मृतः × विस्मृतः
VI. लिङ्ग-विभक्ति-वचनानि लिखत।
- मित्राणि – नपुंसकलिङ्गः – प्रथमाविभक्तिः – बहुवचनम्।
- चेष्टया – स्त्रीलिङ्गः – तृतीयाविभक्तिः – एकवचनम्।
- शरीरिणः – पुंलिङ्गः – प्रथमाविभक्तिः – बहुवचनम्।
VII. सन्धिं कृत्वा नाम लिखत।
- वृत्तिः + न = वृर्तिर्न → विसर्ग रेफागमसन्धिः।
- तत् + चेष्टया = तच्चेष्टया → श्चुत्वसन्धिः।
- सूर्यात् + एव = सूर्यादेव → जश्त्व सन्धिः।
VIII. वाक्यदोषं परिहरत।
प्रश्न 1.
चन्द्रः भूमेः परितः प्रदक्षिणं करोति।
उत्तरम्
चन्द्रः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति।
प्रश्न 2.
स्वस्ति अस्तु भवताम्।
उत्तरम्
स्वस्ति अस्तु भवते/ भवद्भ्यः।
प्रश्न 3.
भवन्तः सर्वे अत्र आगच्छत।
उत्तरम्
भवन्तः सर्वे अत्र आगच्छन्तु।
IX. लघूत्तरं लिखत।
प्रश्न 1.
पादपजातयः काः? तासां जन्म कथं भवति?
उत्तरम्
वनस्पतिः, द्रुमः, लता, गुल्माः एते चत्वारः पादपजातयः इति कथ्यन्ते। एतेषाम् उत्पत्तिः त्रिधा। केचन बीजात्, केचन काण्डात्, अन्ये केचन कन्दात् जन्म प्राप्नुवन्ति।
प्रश्न 2.
तैत्तरीये सूर्यस्य विषये किं लिखितमस्ति ?
उत्तरम्
तैत्तरीयसंहितायां – ‘सूर्यः भूमिं खगोलक्षेत्रञ्च धरति। आकाशकायेषु सूर्यः एव आकर्षणीयः शक्तिस्वरूपः च अस्ति’ इति उक्तम्, तथा तैत्तरीय आरण्यके एवम् उक्तम् – “सूर्यदेवस्य अनुग्रहेण एव इदं विश्वमस्ति। सर्वोऽपि जीवराशिः सूर्यादेव बलम् ओजश्च प्राप्नोति” इति।
X. दशभिः वाक्यैः उत्तरं संस्कृतभाषया, कन्नडभाषया, आङ्ग्लभाषया वा लिखत।
प्रश्न 1.
सूर्यचन्द्रयोः विषये अस्माकं पूर्वजानां सिद्धान्तः कः ? विवृणुत।
उत्तरम्
वेदकाले एव अस्मत्पूर्वजाः आकाशकायानां विषये सम्यक् ज्ञातवन्तः आसन् । तैत्तरीय संहितायां सूर्यस्य विषये “-मित्रो दाधार पृथिवीमुतधाम्। मित्र कृष्टीः” इति उक्तम् । अस्य अर्थः ‘सूर्यः भूमिं खगोलक्षेत्रञ्च धरति! आकाशकायेषु सूर्यः एव आकर्षणीयः शक्तिस्वरूपः च अस्ति’ इति। तैत्तरीयारण्यके एवम् उक्तम् – ‘येनेमा विश्वा भुवनानि तस्थुः। ततः क्षत्रं बलमोजश्च जातम्’ इति । अस्य अयमर्थः – ‘सूर्यदेवस्य अनुग्रहेणैव इदं विश्वमस्ति। सर्वोऽपि जीवराशिः अस्मात् सूर्यादेव बलम् ओजश्च प्राप्नोति’। चन्द्रस्य शुक्लपक्षे वृद्धिः, कृष्णपक्षे क्षयः च भूम्याः चलनकारणात् सम्भवति। ‘चन्द्रः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति’ इत्यंशः महाभारते निरूपितः।
The Indian scientific heritage is very distinctive. Right from Vedic days, our ancient personalities have achieved remarkable success in their research works. Astronomy was well known to Indians from Vedic period. Thythiriya Samhita says that sun is the centre object of the solar system “The sun holds the earth and the celestial region“ (मित्रो…) and “The sun is the attracting power of all heavenly bodies.” (मित्र कृष्टी:) Thyttiriya Aranyaka says about sun like this “The world is due to the sun god. The living beings get their strength and energy from him” (येनेमा जतम).
About the moon Thyttariya Samhita and Mahabharatha say like this — “The moon is the satellite of the earth, revolves around its mother planet and follows it in its revolution around the self-luminous father planet (the sun). The lunar month is divided into two groups, called Pakshas, one when the moon is waning is called as a dark fortnight or Krishna Paksha and when the moon is waxing it is called as a bright fortnight or Shukla paksha. (आयं गौ। ….. | जन्म। …… शरीरणः)
प्रश्न 2.
वृक्षायुर्वेदग्रन्थे प्रतिपादितानां चतुर्विध वृक्षाणां विषये लिखत।
उत्तरम्
वृक्षायुर्वेदग्रन्थे चतुर्विधवृक्षाणां विषये एवम् उक्तम् – वनस्पतिः, द्रुमः, लता, गुल्मः एते चत्वारः पादपजातयः इति कथ्यन्ते। एतेषाम् उत्पत्तिः त्रिधा । केचन बीजात् केचन काण्डात्, अन्ये केचन कन्दात् प्ररोहन्ति। ये पुष्पं विना फलं यच्छन्ति। ते वनस्पतयः, ये पुष्पैः फलन्ति ते द्रुमाः भवन्ति। या प्रतानैः प्रसरन्ति ताः लताः, बहुस्तम्भाः बहुशाखाः च पादपाः ते गुल्माः इति प्रसिद्धाः।
According to Vrikshayurveda plants are of four types. They are 1) herbs 2) trees 3) creepers and 4) shrubs. The plants that bear fruits without flowers are called Vanaspati (herbs). Those that bear fruits after flowering are called Druma (trees). Those that develop tendrils are called latha (creepers). Those bushy with many branches are called Gulma(shrubs). These plants are divided into three types according to their birth – some of them are by the seeds, some of them are from the roots and some of them are from the stems.
इतरप्रश्नाः
I. सूक्तम् उत्तरं चित्वा लिखत।
प्रश्न 1.
विज्ञानप्रदर्शिनी अनया संस्थया आयोजिता।
(a) निर्मला
(b) संस्कृतभारती
(c) राष्ट्रोत्थान
(d) देवसेना
प्रश्न 2.
‘मित्रः कृष्टीः’ – इति अस्मिन् ग्रन्थे उक्तम्।
(a) तैत्तरीयसंहिता
(b) ऋक्संहिता
(c) सामसंहिता
(d) उपनिषत्
प्रश्न 3.
एषः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति।
(a) कुजः
(b) राहुः
(c) केतुः
(d) चन्द्रः
प्रश्न 4.
‘लीलावति’ ग्रन्थस्य रचयिता एषः।
(a) भासः
(b) भास्कराचार्यः
(c) वराहमिहिरः।
(d) आर्यभटः।
प्रश्न 5.
‘पैथागोरस् सिद्धान्तः’ आभ्यां प्रतिपादितः अस्ति।
(a) सायण-माधव
(b) भास्कर-वराहमिहिर
(c) बोधायन-कात्यायन
(d) अगस्त्य -अत्रि
प्रश्न 6.
‘मनीषी’ शब्दस्य एषः अर्थः।
(a) कोविदः
(b) कविः
(c) लेखकः
(d) मनुष्यः
प्रश्न 7.
अत्र समूहेतरपदम् इदम् अस्ति।
(a) द्रुमः
(b) लता
(c) नदी
(d) गुल्मः
प्रश्न 8.
‘नाडीपरीक्षा’ अस्मिन् ग्रन्थे वर्णिता
(a) नाडीदर्पण
(b) साहित्यदर्पण
(c) चरकसंहिता
(d) भावप्रकाशः
प्रश्न 9.
अस्य अनुग्रहेणैव इदं विश्वमस्ति।
(a) देवस्य
(b) मुनेः
(c) सूर्यस्य
(d) चन्द्रस्य
प्रश्न 10.
एते पुष्पं विना फलं याच्छन्ति।
(a) द्रुमाः
(b) गुल्माः
(c) वनस्पतयः
(d) लताः
II. तात्पर्यं लिखत।
प्रश्न 1.
जन्मवृद्धिः क्षयस्यास्य प्रत्यक्षेणोपलभ्यते।
सा तु चान्द्रमसी वृतिर्न तु तस्य शरीरिणः ॥
उत्तरम्
The moon revolves around its mother planet. The lunar month is divided into two called Shukla paksha and Krishna paksha.
प्रश्न 2.
योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजते।
एके न निमिषार्धन क्रममाण नमोऽस्तुते ।।
उत्तरम्
It is remembered that the sunlight travels 2202 yojanas in half a nimisha
1 yojana = 9 miles,
110 yards = 9.6025 miles
2202 yojanas= 21,444.705 miles
Time taken = 12 nimisha = 18.75 = 0.114286 seconds
Thus speed of light = 1,85,016.169 miles/sec
Modern value = ‘186,000 miles/sec
प्रश्न 3.
करस्याङ्गुष्ठमूले या धमनी जीवसाक्षिणाम्।
तच्चेष्टया सुखं दुःखं ज्ञेयं कायस्य पण्डितैः।।
उत्तरम्
Experts know the health or disease of the body through testing the life-indicating pulse below the root of the thumb.
प्रश्न 4.
वनस्पतिद्रुमलतागुल्माः पादपजातयः ।
बीजात्काण्डास्तथा कन्दात्तज्जन्म त्रिविधं विदुः ।।
उत्तरम्
Plants are four types – herbs, trees, creepers and shrubs. Plants are divided into three types according to their birth – some of them are by the seeds, some of them by the roots and some of them are from the stems.
प्रश्न 5.
ते वनस्पतयः प्रोक्ताः विना पुष्पं फलन्ति ये।
द्रुमाश्च ये निगदिताः सह पुष्पैः फलन्ति ये।।
उत्तरम्
The plants that bear fruits without flowers are called vanaspati (herbs) and those that bear fruits after flowering are called druma (trees)
प्रश्न 6.
प्रसरन्ति प्रतानैर्यास्ता लताः परिकीर्तिताः।
बहुस्तम्भा विटपिनो ये ते गुल्माः प्रकीर्तिताः।।
उत्तरम्
Those that develop tendrils are called lata(creepers) and those bushy with many branches are called as gulma (shrubs).
Introduction
Samskrutha is not just a language. It is the treasure of science and philosophy. Samskrutha language and literature is a great repository of knowledge encompassing every walk of life, be it science and technology, agriculture and sculpture, astronomy and architecture, medicine and metallurgy, mathematics and management. Like this, the Indian Scientific heritage is very distinctive. Our ancient personalities have achieved remarkable success in their scientific research works. In today’s society, we need Samskruth more than ever before. This lesson is in the form of a conversation between two friends.
पीठिका
संस्कृतं नाम ज्ञानस्य विज्ञानस्य च भाण्डागारम्। संस्कृतेन अस्पष्ठः विज्ञानस्य भागः प्रायः नास्ति। आधुनिक विज्ञानिभिः विज्ञानस्य याः शाखाः अवलम्बिताः प्रायः ताः सर्वाः शाखाः प्राचीनैः भारतीयैः संशोधिताः वर्धिताश्च सन्ति। तेषां फलस्वरूपभूता विज्ञानपरम्परा अधुनापि अनुवर्तमाना वर्तते। एतस्याः भारतीयविज्ञानपरम्परायाः अध्ययनम् अत्यावश्यकं दृश्यते।
भारतीयविज्ञानम् Summary in English
Indian scientific heritage is very distinctive. Right from Vedic days, our ancient personalities have achieved remarkable success in their research works. Astronomy was well known to Indians from the Vedic period. Thythiriya Samhita says that sun is the centre object of the solar system “The sun holds the earth and the celestial region” (मित्रो…) and “The sun is the attracting power of all heavenly bodies.” (मित्र कृष्टी:) Thyttiriya Aranyaka says about the sun like this “The world is due to the sun god. The living beings get their strength and energy from him” (येनेमा जतम). About the moon Thyttariya Samhita and Mahabharatha say like this – “The moon is the satellite of the earth, revolves around its mother planet and follows it in its revolution around the self-luminous father planet (the sun). The lunar month is divided into two groups, called Pakshas, one when the moon is waning is called as a dark fortnight or Krishna Paksha and when the moon is Waxing it is called as a bright fortnight or Shukla paksha. (आयं गौ। …… जन्म। ….. शरीरणः)
Among such Indian scientific personalities Aryabhatta, Bhaskaracharya, Varahamihira etc became very popular. In their books, we find information on the movement of the planets, latitudes, longitudes, astronomy, lightning, rain, clouds, earthquake, meteor(shooting star) etc. In the field of mathematics, our ancient personalities invented the numbers including the concept of zero. Large and small numbers, square and cube roots, the value of Pi etc are invented by Aryabhata (A.D.476) and Bhaskaracharya (12th century A.D). Pythagoras theorem was known to Indians one thousand years before Pythagoras. This theorem had its origin in the sulbasutra of Bodhayana and Katyayana. Nagarjuna (2nd century A.D) described the metals (लोह) and alloys in his book रसरत्नाकर.
Speed of light described in Rik-Samhitha like this “It is remembered that the sunlight travels 2202 yojanas in half a nimisha”. A celebrated saint Sayanacharya comments on the above text. Charaka Samhita, Sushruta Samhita, Astangasangraha, Bhavaprakasha are important works in the field of medicine. Pathology, blood flows, surgery etc are described in these books. A book by name Naadidarpana says about the disease like this “Experts know the health or disease of the body through testing the life-indicating pulse (Nadi) below the root of the thumb.
According to Vrikshayurveda plants are of four types. They are 1) herbs 2) trees 3) creepers and 4) shrubs. The plants that bear fruits without flowers are called Vanaspathi (herbs). Those that bear fruits after flowering are called Druma (trees). Those that develop tendrils are called latha (creepers). Those bushy with many branches are called Gulma(shrubs). These plants are divided into three types according to their birth – some of them are by the seeds, some of them are from the roots and some of them are from the stems. “Jaya Bharatam – Jaya Bharathi”
भारतीयविज्ञानम् Summary in Sanskrit
सारांशः
वेदकाले एव अस्मत्पूर्वजाः आकाशकायानां विषये सम्यक् ज्ञातवन्तः आसन् । तैत्तरीय संहितायां सूर्यस्य विषये “-मित्रो दाधार पृथिवीमुतद्याम् । मित्र कृष्टीः” इति उक्तम् । अस्य अर्थः ‘सूर्यः भूमिं खगोलक्षेत्रञ्च धरति। आकाशकायेषु सूर्यः एव आकर्षणीयः शक्तिस्वरूपः च अस्ति’ इति। तैत्तरीयारण्यके एवम् उक्तम् – ‘येनेमा विश्वा भुवनानि तस्थुः। ततः क्षत्रं बलमोजश्च जातम्” इति । अस्य
अयमर्थः – ‘सूर्यदेवस्य अनुग्रहेणैव इदं विश्वमस्ति। सर्वोऽपि जीवराशिः अस्मात् सूर्यादेव बलम् ओजश्च प्राप्नोति’। चन्द्रस्य शुक्लपक्षे वृद्धिः, कृष्णपक्षे क्षयः च भूम्याः चलनकारणात् सम्भवति। ‘चन्द्रः भूमिं परितः प्रदक्षिणं करोति’ इत्यंशः महाभारते निरूपितः।
आर्यभट – भास्कराचार्य-वराहमिहिरादयः प्रख्याताः – खगोलशास्त्रज्ञाः । एतैः स्वकीयेषु ग्रन्थेषु गुरुत्वाकर्षणं, सूर्यग्रहणं, चन्द्रग्रहणम्, उल्कापातः, धूमकेतुः, ग्रहाणां चलनं, नक्षत्राणां गतिः, भूकम्पनम् इत्यादीनां विषये बहवो अंशाः सप्रमाणं निरूपिताः सन्ति। गणितक्षेत्रे शून्यस्य योगदानं भारतीयानामेव अस्ति। दशांशपद्धतिः संख्या, ‘पै’ मूल्यं, वर्गमूल्यं, इत्यादयः अंशाः भास्कराचार्य -आर्यभटादिभिः गणितज्ञैः सम्यक् प्रतिपादिताः सन्ति। पैथागोरस् सिद्धान्तः इति यत् इदानीं पठयते तत् बोधायनकात्यायनौ प्रतिपादितवन्तौ। क्रि. पू. द्वितीयशतके नागार्जुनः रसरत्नाकरग्रन्थे लोह निर्माणक्रमं प्रतिपादितवान् ।
सूर्यस्य प्रकाशः निमिषार्धेन २२०२ योजनदूरं क्रमते इति ऋक्संहितायां उक्तम् । जीवविज्ञाने चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता, अष्टाङ्गसंग्रहः, भावप्रकाशः इत्यादयः प्रमुखाः ग्रन्थाः। एतेषु ग्रन्थेषु शस्त्रक्रिया, रक्तसञ्चारः इत्यादयः सविस्तर निरूपिताः सन्ति। नाडीदर्पणग्रन्थे भिषजः – रोगस्वरूपं, रोगनिदानतन्त्र, अङ्गुष्ठमुळे विद्यमानायाः धमन्याः चेष्टया जानन्ति इति वर्णितम्।
वृक्षायुर्वेदग्रन्थे चतुर्विधवृक्षाणां विषये एवम् उक्तम् – वनस्पतिः, द्रुमः, लता, गुल्मः एते चत्वारः पादपजातयः इति कथ्यन्ते। एतेषाम् उत्पत्तिः त्रिधा । केचन बीजात् केचन काण्डात्, अन्ये केचन कन्दात् प्ररोहन्ति। ये पुष्पं विना फलं यच्छन्ति ते वनस्पतयः, ये पुष्पैः फलन्ति ते द्रुमाः भवन्ति। या प्रतानैः प्रसरन्ति ताः लताः, बहुस्तम्भाः बहुशाखाः च पादपाः ते गुल्माः इति प्रसिद्धाः।
The Complete Educational Website