Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 10 त्वमेका भवानि
Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 10 त्वमेका भवानि
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 10 त्वमेका भवानि
त्वमेका भवानि Introdution
Right from the earliest time i.e., Vedic period we find poems inspired by love for God. In the beginning the hymns were addressed to various gods and deities who were personifications of natural phenomenon. Later gods and goddesses as the various forms of the pervasive force lying within all being evolved. स्तोत्र literature is our glorious heritage of love and devotion for the divine. In the present स्तोत्र अदि संकरचाया Yanvar has described the feelings of a devotee very vividly. You are my soul and only refuge is the refrain of this evocative poem. Every man some time or the other feels helpless and turns to the divine seeking his grace. Here अदि संकरचाया sichererf is praying the goddess भवानि calling her mother and appearing her mother nature.
त्वमेका भवानि Prose-Order, Translation And Glossary
1. न तातो न माता न बन्धुर्न दाता
न पुत्रो न पुत्री न भृत्यो न भर्ता।
न जाया न विद्या न वृत्तिर्ममैव
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥
Prose-order :
मम तात: न, माता न , बन्धुः न , दाना न, पुत्रः न, पुत्री न, भृत्य न, भर्ता न, जाया न, विद्या न, वृत्तिः एव न (अस्ति)। (हे) भवानि, त्वम् एका मम् गतिः, त्वम् एका (मम) गतिः (असि)।
(All five curses of this lesson in the meter भुजङ्गप्रयातम)
Translation:
Father is not mine. Mother is not mine. Brother is not mine. Donor is not mine. Son is not mine. Daughter is not mine. Servant is not mine. Knowledge or education is not mine. Means of livelihood is not mine. 0 भवानि, you are my only refuge, you are my sole refuge.
Glossary:
बन्धु – brother, relative, भृत्यः – servant; Note that word means worthly to be fed or taken care of (by the master), भर्ता – master, lord, husband, जाया – wife, वृत्तिः – means of livelihood, (हे) भवानि – 0 भवानि, the wife of भव – (lord शिव), गतिः – resource, refuge, shelter.
2. न जानामि दानं न च ध्यानयोगं
न जानामि तन्त्रं न च स्तोत्रमन्त्रम्।
न जानामि पूजां न च न्यासयोगं
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥2॥
Prose-order:
(अहम्) दानम् न जानामि ध्यानयोगम् च न (जानामि); (अहम्) तन्त्रम् न जानामि, स्तोत्रमन्त्रम् च न (जानामि)। (अहम्) पूजाम् न जानामि, न्यासयोगम् च न (जानामि)। (हे) भवानि, त्वम् गतिः, त्वम् एका (मम गतिः आसि)।
Translation:
I do not know (practising) charity nor do I know the way of profound meditation. I do not know तन्त्रं (esoteric practises). I don’t know the Fit (poems praising god) or मन्त्र’s (hymns from the Vedas). I don’t know स्तोत्र to worship, nor do I know the technique of
न्यास (placing words of मन्त्र on the parts of our body) O goddess भवानि you are my only refuge, my sole refuge.
Glossary: ध्यानयोगम् – ध्यानस्य योगः, तम् – षष्ठी तत्पुरुष समास – the way realising god by profound meditation, तन्त्रम् – (i) ritual (ii) system of esoteric practices used for attainment of spiritual experiences as well as fulfillment of merrily desires, स्तोत्रमन्त्रम् – स्तोत्रम् च मन्त्रम् च एतयोः समाहारः – समाहार द्वंद्व समासः स्तोत्रs are poems praising god or goddesses composed by poets or saints. The hymns in the vedas are called मन्त्रs, न्यासयोगम् – न्यासस्य योगः तम् – षष्ठी तत्पुरुष समास; the method of assigning the various parts of the body to different duties, accompanied by chanting a part of, मन्त्र; e.g., ॐ तत्सवितुर् – हृदयाय नमः etc.
3. न जानामि पुण्यं न जानामि तीर्थं,
न जानामि मुक्तिं लयं वा कदाचित्।
न जानामि भक्तिं व्रतं वापि मातः
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥३॥
Prose-order:
(अहम्) पुण्यम् न जानामि, तीर्थम् न जानामि, मुक्तिम् लयम् वा कदाचित् न जानामि, (अहम्) मातः भक्तिम् व्रतम् वा आपि न जानामि। (हे) भवानि, त्वम् गतिः, त्वम् एका मम (गतिः असि)।
Translation:
I do not know religious merit. I do not know holy place. I do not know liberation, nor do I know absorption of mind (into the divine).0 mother, I know not devotion. I do not know a religious practice or vow.0 भवानि, you are my only refuge. You are my sole refuge.
Glossary:
पुण्यम् – religious merit, तीर्थम् – holy place, तीर्थक्षेम् मुक्तिम् – liberation, freedom from the cycle of birth and death, लयम – absorption of mind, deep concentration, लयं means चित्तलय, भक्तिम् – devotion; worshipping god is भक्ति। According to the पुराणs भक्ति is of nine types: that is called नवधा भक्तिः , “श्रावणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम्। अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्।
[(1) Listening to the stories of god Vishnu or scriptures, (2) Singing or listening to devotional songs, (3) Saving the help feet of god, (4) Worshiping with offerings, (5) Bowing down, (6) Remembering the holy name of god, (7) Accepting servitude of god, (8) Making friends with god, (9) Offering oneself as a living sacrifice to god] व्रतम् – a wow.
4. विवादे विषादे प्रमोद प्रवासे
जले चानले पर्वते शत्रुमध्ये।
अरण्ये शरण्ये सदा मां प्रपाहि
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि।।
In verse (2) and (3), a devotee expresses a feeling that he does not deserve but he desires the favour of the goddess. When god favours or blesses a devotee even though the latter does not deserve it is called grace. Here, a devotee is asking for grace.
Prose-order:
(हे) शरण्ये (मातः), विवादे, विषादे, प्रमादे, प्रवासे, जले, अनले, पर्वते, शत्रुमध्ये, अरण्ये च सदा माम् प्रपाहि। (हे) भवानि, त्वम् गति, त्वम् (मम) गतिः, त्वम् एका (मम गतिः असि)।
Translation:
0 भवानि, my protector, always protect me in argument, sorrow, laziness, travel, water, fire, forest, on a mountain and among enemies. You are my only refuge. You are my sole refuge.
Glossary: (हे) शरण्ये (मातः) – O you protector, शरण्य is the epithet of lord शिव so शरण्या is the epithet of भवानी (पार्वती), विवादे – in dispute or argument, विषादे – in sorrow, प्रमादे – in case of laziness – carelessness, अनले – in fire, शत्रुमध्ये – शत्रुणाम् मध्ये – षष्ठी तत्पुरुष समास, among the enemies, अरण्ये – in a forest, माम् प्रपाहि – protect me; प्रपाति – प्र + पा (2P) imperative mood लोट लकार, second person singular.
5. अनाथो दरिद्रो जरारोगयुक्तो
महाक्षीणदीनः सदा जाड्यवक्त्रः।
विपत्तौ प्रविष्टः प्रणष्टः सदाऽहं
गतिस्त्वं गतिस्त्व त्वमेका भवानि॥5॥
Prose-order:
(हे मातः!) अहम् सदा अनाथः दरिद्रः जरारोगयुक्तः, महाक्षीणदीनः, सदा जाङ्यवक्त्रः, वियत्तौ प्रविष्टः प्रणष्टः (च अस्मि)। (हे) भवानि, त्वम गतिः, त्वम् एका (मम्) गतिः (असि)।
Translation:
O भवानि, I am an orphan. I am poor. I am suffering from old and disease. I am very miserable and helpless. My face is always dull. I am plunged into calamity. I am ruined. You are my only refuge. You are my sole refuge. .
Glossary:
अनाथ – न विधते नाथः यस्य सः – जञ् बहुव्रीहि समास – an orphan, जरारोगयुक्तः – जरा च रोगः च, जरारोगौ – इतररेतर द्वंद्व समास, जरारोगभ्याम् युक्तः – तृतीया तत्पुरुष समास – suffering from old age an disease, महाक्षीणदीनः – क्षीणः च असौ दीनः क्षीणदीन: – कर्मधारय समास, महान् क्षीणदीनः – कर्मधारय समास, Note: The dissolution given in the text on page 45 is wrong. Very weak and poor (or helpless), जाड्यवक्त्रः – जाड्यम् वक्त्रे यस्य सः – बहुव्रीहि समास – with dullness over the face, विपत्तौ – in the calamity, प्रविष्टः – entered, got (into trouble), प्रणष्टः – ruined.
अव्ययम्
सदा – सदा सवकार्येषु ध्यानं कुरु।
च – रामः श्यामः च हाटं गचछतः।
एव – अस्मिन् समये सैव सत्यं वदति।
GSEB Class 10 Sanskrit त्वमेका भवानि Additional Important Questions and Answers
1. उदाहरणानुसारं परिचयं कारयत –
Write ufarvi according to example.
2. श्लोकपूर्ति कुरुत
Complete the following verses:
1. न तातो “………..” भवानि।
उत्तरम्:
न तातो न माता न बन्धु दाता
न पुत्रो न पुत्री न भृत्यो न भर्ता।
न जाया न विद्या न वृत्तिर्ममैव
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि।।
2. न जानामि पुण्यं “………..” भवानि।
उत्तरम्:
न जानामि पुण्यं न जानामि तीर्थं,
न जानामि मुक्तिं लयं वा कदाचित्।
न जानामि भक्तिं व्रतं वापि मातः
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि।।
3. सन्धि विच्छेदं कुरुत
Dissolve the sandhis:
1. ‘बन्धुर्न’ एतस्य सन्धि विच्छेदः कः?
(क) बन्धुर + न
(ख) बन्धु + न
(ग) बन्धुः + न
(घ) बन्धू + न
उत्तरम्:
(ग) बन्धुः + न
2. ‘भृत्योन’ एतस्य सन्धि विच्छेदः कः?
(क) भृत्य + न
(ख) भृत्यः + न
(ग) भृत्योः + न
(घ) भृत्ये + न
उत्तरम्:
(ख) भृत्यः + न
3. ‘वृत्तिर्ममैव’ एतस्य सन्धि विच्छेदः कः?
(क) वृत्ति + मम + ऐव
(ख) वृतिः + ममे + इव
(ग) वृतिः + मम + एव
(घ) वृत्तिः + ममै + एव
उत्तरम्:
(ग) वृतिः + मम + एव
4. सन्धिं कुरुत
Make sandhis:
1. ‘व्रतम् + वा + अपि’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) व्रतंवापि
(ख) व्रतवाअपि
(ग) व्रतवापि
(घ) व्रतंवापि
उत्तरम्:
(क) व्रतंवापि
2. ‘गतिः + त्वम्’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) गतीत्वम्
(ख) गतिस्त्वम्
(ग) गतिश्त्वम्
(घ) गतिष्त्वम्
उत्तरम्:
(ख) गतिस्त्वम्
3. ‘च + अनले’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) चनले
(ख) चअनले
(ग) चानले
(घ) चेनले
उत्तरम्:
(ग) चानले
4. ‘सदा + अहम्’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) सदहम्
(ख) सदाहम्
(ग) सदोहम्
(घ) सदाऽहम्
उत्तरम्:
(घ) सदाऽहम्
5. ‘त्वम् + एका’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) त्वमेका
(ख) त्वमैका
(ग) त्वमिका
(घ) त्वएका
उत्तरम्:
(क) त्वमेका
GSEB Class 10 Sanskrit त्वमेका भवानि Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखित्तेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. ‘वृत्तिः’ इति शब्दस्य कः अर्थ:?
(क) जीवनचर्या
(ख) वर्तनम्
(ग) आजीविका
(घ) निर्वृतिः
उत्तरम्:
(ग) आजीविका
2. कुत्र प्रविष्टस्य भक्तस्य भवानी एका एव गतिः वर्तते?
(क) व्रते
(ख) वने
(ग) विपत्तौ
(घ) सर्वत्र
उत्तरम्:
(ग) विपत्तौ
3. ‘भवानि’ इति ……..पदम अस्ति।
(क) क्रियापदम्
(ख) संबोधनपदम्
(ग) कर्तृकारकम्
(घ) कर्मकारकम्
उत्तरम्:
(ख) संबोधनपदम्
4. न जानामि ……..” लयं वा कदाचित।
(क) पूजाम्
(ख) व्रतम्
(ग) मुक्तिम्
(घ) प्रलयम्
उत्तरम्:
(ग) मुक्तिम्
5. गतिस्त्वं ………” भवानि।।
(क) प्रपाहि
(ख) वयम्
(ग) त्वमेका
(घ) भवान्
उत्तरम्:
(ग) त्वमेका
2. उदाहरणानुसारं परिचयं कारयत –
Write ufted according to example.
3. रेखाङ्कितानां पदानां स्थाने प्रकोष्टात् उचितं पदं चित्वा प्रश्नवाक्यं रचयत –
Choose the correct word from the brackets to replace the underlined word and make interrogative sentences:
(कुत्र, किम्, कः, का)
1. अहं ध्यानयोगं न जानामि।
उत्तरम्:
अहं किम् न जानामि?
2. मम वृत्तिः नास्ति।
उत्तरम्:
मम का नास्ति?
3. अरण्ये सदा मां प्रपाहि।
उत्तरम्:
कृत्र सदा मां प्रपाहि?
4. समासप्रकारं लिखत
Name the type of the compounds:
1. अनाथः – न विद्यते नाथः यस्य सः – नञ् बहुव्रीहि समासः
2. शत्रुमध्ये – शत्रूणाम् मध्ये – षष्ठी तत्पुरुष समासः
3. जाड्यवक्त्रः – जाड्यं वक्त्रे यस्य सः – बहुव्रीहि समासः
4. ध्यानयोगम् – ध्यानस्य योगः, तम् – षष्ठी तत्पुरुष समासः
5. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत –
Answer the following questions in English:
Question 1.
Which relatives are abandoned by a devotee to consider goddess as his only resort?
Answer:
The devotee who is speaking in this स्त्रोत had abandoned all his relatives such as father, mother, brother, son, daughter, master, servant and wife. He considers the goddess as his only resort or refuge.
Question 2.
Which things does a devotee not know?
Answer:
The devotee does not know practising charity. He does not know how to meditate or chant Has. He does not know how to worship nor does he know how to assign the various parts of body to different deities (PH). He does not know religious merit, visiting holy places. He does not know the devotion or practising vows. He has no idea of liberation, i.e., being free from the bondage of birth and death.
Question 3.
In which different situations does a devotee pray goddess to protect him?
Answer:
A devotee prays the divine mother for protect him and the following difficult situations. In argument, sorrow, laziness, travel, water, fire, forest on the mountain, among the enemies. Wherever he is, goddess should protect him in every kind of danger.
Question 4.
Which adjectives does a devotee use for himself in the stanza अनाथो दरिद्रो?
Answer:
The devotee describes himself using the choicest adjectives as follows. I am an orphan. I am poor and suffering from old age and disease. I am very miserable and helpless. My face is always dull. I have get myself
6. श्लोकपूर्तिं कुरुत –
Complete the following verses:
1. विवादे विषादे “……….” त्वमेका भवानि।
उत्तरम्:
विवादे विषादे प्रमादे प्रवासे
जले चानले पर्वते शत्रुमध्ये।
अरण्ये शरण्ये सदा मां प्रवाहि
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि।।
2. अनाथो दरिद्रो त्वमेका भवानि।
उत्तरम्:
अनाथो दरिद्रो जरारोगयुक्तो
महाक्षीणदीनः सदा जाड्यवक्त्रः।
वियत्तौ प्रविष्टः प्रणष्टः सदाऽह
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि।।
The Complete Educational Website