Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 13 गीतामृतम्
Gujarat Board Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 13 गीतामृतम्
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 13 गीतामृतम्
गीतामृतम् Introduction
‘श्रीमद्भगवद्गीता’ is a part of महाभारत, even then it is regarded as an independent treatise consisting of 18 chapters and 700 verses. The great warrior अर्जुन who had won many battles before was overwhelmed with depression when he was required to fight against his own relatives and respectable persons like his preceptor द्रोणाचार्य , Lord श्रीकृष्ण who was his charioteer talked with him at length and convinced him to rise and do his dury. Lord श्रीकृष्ण ‘s words have since then inspired innumerable persons. Practically every great man has written to explain his interpretation of ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ It has been rightly called the essence of all the Vedas and Upanishads.
The present extract consists of seven verses chosen from the great book. They explain respectively (1) immortality of soul, (2) inevitability of birth and death, (3) the nature of कर्मयोग, (4) the importance of spiritual knowledge, (5) the types of devotees, (6) what kind of devotee is dear to God and (7) the nature of सत्विकी बुद्धि arese (the faultless intellect that leads one to God.)
These seven drops of the elixir of the philosophy of life will hopefully stir your curiosity to explore the original treatise ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ No other work of philosophy has such a poetic tittle -. The song celestial.
गीतामृतम् Order, Translation And Glossary
न जायते म्रियते वा कदाचि
नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ (2.20)
Prose-order:
अयम् (आत्मा) कदाचित् न जायते न वा म्रियमे, (अयम्) भूत्वा भविता वा न भूयः। अयम् शाश्वतः पुराणः अजः नित्यः हन्यमाने शरीरे न हन्यते।
Translation:
This soul is not born, nor does it die at any time. Having once been does this soul never ceases to be. This soul is unborn, eternal, ever-existing, undying and primeval. This is not slain when the body is slain.
Glossary:
अयम् (आत्मा) – this (soul); अयम् – इदम् (pronoun) masculine nominative singular. Note : अयम् आत्मा (M), इदम् शरीरम् (N), इयम् भगिनी (F), न जायते – is not born; जन् – जा (4A) present tense, लट् लकार, third-person singular, म्रियते न – does not die; verb of the subject, अयम् (आत्मा); मृ – म्रिय (6A) present tense, लट् लकार, third-person singular, भविता वा न भूयः – or will not be again, (भूय:) शाश्वतः – permanent, eternal, पुराणः – the oldest one, अजः – unborn, नित्यः – ever-existing, न हन्यते – is not killed; हन्यते – हन् (2P) passive present tense, कर्मणि लट् लकार, third-person singular, हन्यमाने शरीरे – when the body is slain. This Locative Absolute construction can be replaced by यद्यपि शरीरम् हन्यमानं तथापि अयं न हन्यते।
अव्ययम् – वा – भूत्वा भविता वा न भूयः
कदाचित् – अयं कदाचित् न जायते न म्रियते।
विशेष्य – विशेषणम् – शरीरे – हन्यमाने
शरीरं – इदं
1. जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि।।2।। (2.27)
Prose-order:
जातस्य हि मृत्युः ध्रुवः, मृतस्य च जन्म ध्रुवम् (वर्तते)। तस्मात् अपरिहार्ये अर्थ त्वम् शाचितुम न अर्हसि
Translation:
The death of the one who is born is definite and the birth of the one who is dead is definite. So you should not lament in the matter that is unavoidable.
Glossary:
जातस्य – of the one who is born, हि – indeed; this is an indeclinable, मृत्युः – death, ध्रुवः – definite; adjective of the noun, मृत्युः, Note: ध्रुवः – मृत्युः (M), ध्रुवं जन्म (N), ध्रुवा मतिः (F), जन्म – birth, जन्मन् (neuter noun ending in न) nominative singular, तस्मात् – so, अपरिहार्ये – न परिहार्यः – नञ् तत्पुरुष समास; – in unavoidable or inevitable; adjective of the noun, अर्थे, अर्थ – in the thing/matter, त्वम् शोचितुम् न अर्हसि – you do not deserve (i.e., should not) to lament.
अव्ययम् – हि – जातस्य हि मृत्युः ध्रुवः मृतस्य च जन्म ध्रुवम् अस्ति।
विशेष्य – विशेषणम् – विषये – अपरिहार्ये
2. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूः मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥3॥ (2.39)
Prose-order:
कर्मणि एव ते अधिकारः, फलेषु मा कदाचन (वर्तते)। (त्वम्) मा कर्मफलहेतुः भूः। ते (तव) अकर्मणि मा सङ्ग अस्तु।
Translation:
You have a right only in action (making an effort) never have you right in the fruits or results. Do not be desirous of the fruit of action. May you not be fond of inaction or idleness.
Glossary :
कर्मणि – in action, ते अधिकारः – your right, फलेषु मा कदाचन – never in the results or fruits, त्वम् – you, i.e., अर्जुन। मा कर्मफलहेतुः भूः – do not be the one who desires the fruit of action, कर्मफलहेतुः — कर्मणः फलम् कर्मफलम् – षष्ठी तत्पुरुष समास; कर्मफलं हेतुः यस्य सः – बहुव्रीहि समास – one whose purpose in doing anything is to enjoy its fruits, मा ते सङ्गः अस्तु – do not be fond/ attached to, अकर्मणि – idleness, inaction. अव्ययम् – मा – प्रमादं मा कुरू।
3. श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति।। (4.39)
Prose-order:
श्रद्धावान (पुरुषः) ज्ञानम् लभते। तत्परः संयतेन्द्रियः, ज्ञानम् लब्ध्वा अचिरेण पराम् शान्तिम् अधिगच्छति।
Translation:
He who has faith attains knowledge. He whose sense organs are controlled, who is diligent (or exclusively devoted to knowledge) attains knowledge and in no time achieves highest kind of tranquility. clusively devoted agains knowledge. He wheeवा अचिरेण पराम् शान्तिम अभि
Glossary:
श्रद्धावान (पुरुषः) – (man) who has faith, श्रद्धावत् (adjective ending in वत्) masculine nominative singular, तत्परः – diligent, exclusively devoted to (knowledge), संयतेन्द्रियः – संयतानि इन्द्रियाणि यस्य सः – बहुव्रीहि समास – whose sense are controlled or restrained, लब्ध्वा – having obtained, लभ (1A) सम्बन्धक भूतकृदन्त or त्वान्त gerund, पराम् शान्तिम् – highest tranquility or quietism; object of अधिगच्छति अचिरेण – in no time, अधिगच्छति – लभते, (he) gets; अधि + गम् – अधिगच्छ (1P), present tense लट् लकार, third person singular; verb of the subject श्रद्धावान (पुरुषः)।
विशेष्य – विशेषणम् – पुरुषः – श्रद्धावान्
4. चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ।।5।। (7.16)
Prose-order:
(हे) अर्जुन (हे), भरतर्षभ, चतुर्विधाः सुकृतिनः जनाः माम् भजन्ते-आतः, जिज्ञासः अर्थार्थी, ज्ञानी च।
Translation:
O अर्जुन, the best among those who are born in the dynasty of भरत, four types of righteous worship me: (1) distressed, (2) having a desire for knowledge, (3) desirous of a worldly object, and (4) one who has attained knowledge.
Glossary:
भरतर्षभ – Othe best among the descendants, भरत dynasty, चतुर्विधाः – चतस्त्रः विधाः येषां ते – बहुव्रीहि समास of four types. Note that विधा is a feminine noun so the form चतस्त्रः is used in the explanation, चत्वारः पुरुषाः (M), ‘चत्वारि कुसुमानि (N) चतस्रः कन्याः (F), सुकृतिन: – righteous persons, सुकृतिन् — (Adjective ending in इन्) masculine nominative plural, सुकृतिनः – पुण्यवन्तः, 311: – distressed, struck by a calamity, family: – having desire for knowledge (of God), 372feff – desirous of material things, ज्ञानी – one with knowledge (of God).
अव्ययम् – च – रामः श्यामः च विद्यालयं गच्छतः।
विशेष्य – विशेषणम् – जनाः – सुकृतिनः
5. यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
हर्षामर्षभयोद्वेगैः मुक्तो यः स च मे प्रियः॥6॥ (12.15)
Prose-order:
लोकः यस्मात् न उद्विजते, यः च लोकात् न उद्विजते, यः च हर्षिभयोद्वेगैः मुक्तः सः मे प्रियः।
Translation:
He who does not get perplexed by the people, and by whom people are not perplexed and who is free from joy, envy, fear and sorrow is my favorite.
Glossary:
यस्मात् – from whom, नोद्विजते – न + उद्विजते, does not get perplexed, लोकान्नोद्विजते – लोकात् + न + उद्विजते (who) does not get fed up, हर्षामर्षभयोद्वेगैः – हर्षः च अमर्षः च भयं च उद्वेगः च, तैः – इतरेतर द्वंद्व समास, by joy, intolerance, fear and anxiety, मुक्तः – free from (हर्ष, अमर्ष, etc.)
अव्ययम् – न – उच्चैः न वदेत।
च – सीता, गीता च विद्याध्यनं कुरुतः।
6. प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये।
बन्धं मोक्षं च यो वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी।॥7॥ ( 18.30)
Prose-order:
(हे) पार्थ, या (बुद्धिः) प्रवृत्तिम् च निवृत्तिम् च, कार्याकार्ये, भयाभये, बन्धम् मोक्षम् च वेत्ति सा बुद्धिः सात्त्विकी (वर्तते)।
Translation:
O अर्जुन the intellect that understands inclination towards action and withdrawal from action, what should be done and what should not be done, bondage and liberation and fear, as well as fearlessness, is the best or virtuous intellect.
Glossary:
प्रवृत्तिम् च निवृत्तिम् च – an inclination to action (प्रवृत्ति) and withdrawal from activity (निवृत्ति), कार्याकार्ये – कार्यम् च अकार्यम् च, इतरेतर द्वंद्व समास; what is right to be done (कार्यम्) and what should not be done (अकार्यम्), भयाभये – भयम् च अभयम् च – इतरेतर द्वंद्व समास – fear and fearlessness, बन्धम् मोक्षम् च – bondage and liberation, वेत्ति – knows, understands; विद् (2P) present tense, लट् लकार, third-person singular; verb of the subject, सः सा बुद्धिः – that intellect, सात्त्विकी – the best, endowed with सत्त्व (goodness).
विशेष्य – विशेषणम् – बुद्धि – सा
GSEB Class 10 Sanskrit गीतामृतम् Additional Important Questions and Answers
1. अधोदत्तानां पद्यांशानाम् आङ्ग्लभाषायाम् अनुवाद कुरुत –
Translate the following verses into English:
Question 1.
अपरिहार्येऽये न त्वं शोचितुमर्हसि।
उत्तरम्:
You should not lament about the thing that is unavoidable.
Question 2.
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो।
उत्तरम्:
This (soul) is unborn, eternal, ever-existing and the oldest one.
Question 3.
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
उत्तरम्:
Jo Indeed, death of the one who is born is definite and birth of the one who is dead is definite.
Question 4.
मा कर्मफलहेतुर्भूः मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।
उत्तरम्:
Do not be the one who desires the fruit of action. May you not be fond of inaction or idleness.
Question 5.
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति।
उत्तरम्:
He having attained spiritual knowledge achieves the highest kind the tranquility.
Question 6.
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ।
उत्तरम्:
O the best among those who are born in the dynasty of भरतः (i.e., अर्जुन) distressed, having a desire for spiritual knowledge, desirous of material objects and one who has already attained knowledge (are the four types of devotees).
Question 7.
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
उत्तरम्:
He who is not perplexed by the people and by whom people are not perplexed
(is dear to me).
8. बन्ध मोक्षं च यो वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी।
उत्तरम्:
The intellect that understands bondage and liberation is the best of virtuous one.
2. अधोदत्तानां प्रश्नानाम् उत्तराणि चिनुत –
Choose the answers of the following questions:
1. आत्मा ” …………” शरीरे न हन्यते। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) हन्यमानो
(ख) हन्यमाने
(ग) हन्यमानेन
(घ) हन्यमानान्
2. त्वं “……………” न अर्हसि। रिक्तस्थाने उचितं कृदन्तपदं किम्?
(क) शोचयति
(ख) शोचितान्
(ग) शोचितानि
(घ) शोचितुम्
3. “…………..” एवं अधिकारः ते। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) कर्म
(ख) कर्माः
(ग) कर्मणि
(घ) कर्मन्
4. उद्विजते-किम् रूपम् अस्ति?
(क) बहुवचनस्य
(ख) आज्ञार्थ एकवचनस्य
(ग) वर्तमानकाल एकवचनस्य ।
(घ) विध्यर्थ अन्य पुरुषस्य
5. …………. भक्ताः माम् भजन्ति। रिक्तस्थाने उचितं संख्यावाचकं पदं किम्?
(क) त्रिविधाः
(ख) चतुर्विधाः
(ग) त्रयः
(घ) चत्वारः
3. अर्थविस्तारं कुरुत –
Expand the meaning:
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि।।
Answer:
The death of the one who is born is indeed definite so you should not lament in the matter that is unavoidable. Expansion of meaning: Arjuna is unwilling to fight with his relatives and elderly persons. Death is unavoidable and more so on the battlefield. There is no point in trying to avoid the unavoidable, what cannot be cured must be endured. This verse underlines the inevitable cycle of birth and death through which every soul passes.
GSEB Class 10 Sanskrit गीतामृतम् Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत-
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. कः न जायते म्रियते वा कदाचित्?
(क) मनुष्यः
(ख) भक्तः
(ग) आत्मा
(घ) देहः
उत्तरम्:
(ग) आत्मा
2. कस्य मृत्युः ध्रुवः?
(क) पदार्थस्य
(ख) जातस्य
(ग) धनस्य।
(घ) आत्मनः
उत्तरम्:
(क) पदार्थस्य
3. कस्मिन् अर्थे त्वं न शोचितुमर्हसि?
(क) अपरिहार्ये
(ख) परिहार्ये
(ग) मरणे
(घ) दु:खे
उत्तरम्:
(ख) परिहार्ये
4. कस्मिन् ते सङ्गः न स्यात्?
(क) कर्मणि
(ख) अकर्मणि
(ग) ज्ञाने
(घ) धने
उत्तरम्:
(घ) धने
5. ज्ञानं कः लभते?
(क) भक्तिमान्
(ख) गुणवान्
(ग) श्रद्धावान्
(घ) धनवान्
उत्तरम्:
(ग) श्रद्धावान्
6. कतिविधाः भक्ताः भवन्ति?
(क) चतुर्विधाः
(ख) द्वाविधौ
(ग) त्रिविधाः
(घ) एकविधः
उत्तरम्:
(क) चतुर्विधाः
2. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत –
Answer in one Sanskrit sentence:
1. अजः नित्यः शाश्वतः पुराणः च कः?
उत्तरम्:
आत्मा अजः नित्यः शाश्वतः पुराणः च।
2. मृतस्य किं धुव्रम्?
उत्तरम्:
मृतस्य जन्म ध्रुवम्।
3. कस्मिन् ते अधिकारः अस्ति?
उत्तरम्:
कर्मणि एव ते अधिकारः अस्ति।
4. (जनः) कदा शान्तिम् अधिगच्छति?
उत्तरम्:
(जनः) ज्ञानं लब्धवो परां शान्ति अधिगच्छति।
5. कः भक्तः भगवतः प्रियः?
उत्तरम्:
यस्मात् लोकः न उद्विजते, यः लोकात् न उद्विजते, यः
च हर्षामर्षभयोद्वेगे: मुक्तः सः भक्तः भगवतः प्रियः।
3. वचनानुसारं शब्दरूपैः रिक्तस्थानानि पूरयत –
Fill in the blanks by word according to number.
4. प्रवृत्तिः प्रवृत्ती प्रवृत्तयः रिक्तस्थानानां पूर्तिः विधेया
Fill in the blanks of following sentences.
1. न “………..” म्रियते वा कदाचित् आत्मा।
2. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा “……….” कदाचन।
3. आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी “………..” च भरतर्षभ।
4. बन्धं मोक्षं च यो वेत्ति सा “………” सात्त्विकी।
उत्तरम्:
1. जायते
2. फलेषु
3. ज्ञानी
4. बुद्धिः
5. रेखाङ्कितपदानां स्थाने प्रकोष्ठकात् प्रश्नवाक्यं पदं लिखित्वा प्रश्नवाक्यं रचयत –
Choose the correct word from the brackets to replace the underlined words and make interrogative sentences:
(कम्, कीदृशे, किम्, कीदृशी, कस्य)
1. आत्मा हन्यमाने शरीरे न हन्यते।
उत्तरम्:
आत्मा कीदृशे शरीरे न हन्यते?
2. ज्ञानं लब्धा शान्तिम् अधिगच्छति।
उत्तरम्:
किम् लब्ध्वा शान्तिम् अधिगच्छति?
3. सुकृतिनः जनाः मां भजन्ते।
उत्तरम्:
सुकृतिनः जनाः कम् भजन्ते?
4. सा बुद्धिः सात्त्विकी वर्तते।
उत्तरम्:
सा बुद्धिः कीदृशी वर्तते?
6. सन्धिविच्छेदं कुरुत
Dissolve the sandhis:
- अजो नित्यः = अजः + नित्यः
- शाश्वतोऽयम् = शाश्वतः + अयम्
- कर्मण्येवाधिकारस्ते = कर्मणि + एव + अधिकार: + ते
- सङ्गोऽस्त्वकर्मणि = सङ्गः + अस्तु + अकर्मणि पी
7. समासप्रकारं लिखत –
Make types of compound:
- गीतामृतम् – षष्ठी तत्पुरुष समासः (or) कर्मधारय समासः।
- अपरिहार्ये – नञ् तत्पुरुष समासः।
- संयतेन्द्रियः – बहुव्रीहि समासः।
- हर्षामर्षभयोद्वेगाः – इतरेतर द्वंद्व समासः।
- भयाभये – इतरेतर द्वंद्व समासः।
8. अधस्तनयोः श्लोकयोः पूर्ति कुरुत –
Fill in the blanks of following verses.
1. जातस्य हि ……….. शोचितुमर्हसि।।
उत्तरम्:
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि।।
2. यस्मान्नोद्विजते ………. मे प्रियः।।
उत्तरम्:
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
हर्षामर्षभयोद्वेगैः मुक्तो यः स च मे प्रियः।।
9. अर्थविस्तारं कुरुत
Expand meaning:
1. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूः मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।।
Answer:
In this verse Lord sic, श्रीकृष्ण says, “you have a right to work (but) no right to demand its result or fruit. Do not work with the expectation of result. At the same time do not be lazy.” Man cannot live without doing something or the other. A sort of inner compulsion makes him do something or act. Very often he is prompted to undertake an activity with a view to attain some result. But when and if the expected result does not follow. He is disappointed or unhappy.
So lord says, “Do not work to get the fruit.” Why? You should apply your mind exclusively to work that you have started. When you think of what you will get out of it, a part of your mind gets distracted. Some energy is wasted in thinking about the result or fruit over which you have no control. Better to concentrate on work at hand and not to waste mental energy in thinking about its result. This verse is perhaps the most famous and off quoted one because it contains the secret of
2. श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति।।
Answer:
In order to get knowledge, one should have faith. Secondly, one should be exclusively devoted to knowledge. Our sense organs distract us, drive us in many directions. One who desires to get knowledge should control his senses. The first line tells us the qualifications required for attaining the knowledge while the second line tells us the effect of attaining knowledge.
One gets the highest kind of peace as soon as knowledge of God or the realization of God. In other words, this verse is describing the evolution of a devotee from the stage of being जिज्ञासु to the final one of being ज्ञानी। controlling the outward flow of mind a devotee dedicates himself to the sole purpose of attaining realization of God, having unwavering faith. When he becomes a lift he is rewarded with eternal peace.
3. चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ।।
Answer:
In this verse lord श्रीकृष्ण says to अर्जुन, “four types of righteous people worship me : (1) distressed, (2) desirous of knowledge, (3) desirous of material things and (4) who has attained the spiritual knowledge (realized God)”. The list is exhaustive and covers all the devotees of God. The majority of people belong to the first (अर्त) and third (अर्थाथौ) category. Being afflicted by some calamity or the other man becomes distressed and turns towards God for getting relief. Some others are craving for material things and with the desire to get those things they worship God.
The Complete Educational Website